به‌طور كلي طوفان‌هاي گردوغبار (Dust storm) يا طوفان‌هاي شن (Sand storm) يكي از پديده‌هاي هواشناسي است كه از نظر ترمينولوژي با هم تفاوت‌هايي دارند. اين طوفان‌ها معمولا در مناطق خشك و نيمه خشك رخ مي‌دهند. طوفان‌هاي شن علاوه بر مشاركت ذرات ريز كه ديد را كم مي‌كند معمولاً همراه با مقادير زيادي ماسه با اندازه‌هاي درشت‌تري است كه در مجاورت سطح زمين حركت مي‌كند؛ درحالي‌كه طوفان‌هاي گردوغبار معمولاً از ذرات بسيار ريزتر (0/05 تا 0/1 ميلي‌متر و كمتر) تشكيل شده و در ارتفاع بسيار بالاتري از سطح زمين حركت مي‌كند و مسافت‌‌هاي بسيار طولاني را مي‌پيمايد و مي‌تواند تعدادي از شهرهاي يك يا چند كشور يا حتي قاره‌اي را تحت‌تأثير قرار دهد.
ميزان رطوبت خاك يكي از فاكتورهاي بسيار مهم در بروز پديده گردوغبار است؛ به‌طور مثال اگر بستر خاكي سست يا تپه‌هاي ماسه‌اي با رطوبت بسيار كم با سرعت بادي در حدود 4تا 4/5 متر در ثانيه به حركت در‌آيد اگر رطوبت همين بستر به‌ويژه تپه‌هاي ماسه‌اي به 5 تا 6درصد وزني برسد؛ تندباد‌هايي حتي با سرعت 20متر در ثانيه هم نمي‌تواند آن‌را به حركت درآورد. بنابراين رطوبت خاك يكي از عوامل مهم در جابه‌جايي ذرات خاك و توليد گردوغبار محسوب مي‌شود كه ميزان آن براي بسترهاي خاكي با بافت متفاوت متغير است و به آستانه حركت ذرات خاك در رطوبت‌هاي مختلف بستگي دارد كه براي عرصه‌هاي مختلف مناطق حساس به فرسايش بادي كشور بايد ميزان آن با استفاده از تونل باد تعيين شود.
- نبود عزم و ناهماهنگي مهم‌ترين علل مهارنشدن گردوغبار
هم‌اكنون كليه عرصه‌هاي منشأ گردوغبار در خوزستان يا ساير نقاط كشور چه داخلي و چه با منشأ خارجي شناخته شده است. تجربيات داخلي و خارجي بسياري هم كه بر موازين علمي استوار است براي تثبيت بسترهاي ناپايدار شناخته شده. موفق‌شدن در جلوگيري از مهار گرد و خاك در سال‌هاي اخير، با توجه به تجربيات نگارنده در نشست‌هاي مختلف در سطوح معمولي و كلان نشان از نبود اراده و ناهماهنگي در سطح مديران دست‌اندركار به‌ويژه در سطح اجرايي است كه منافع بخشي خود را بر منافع ملي ترجيح مي‌دهند. بارها از ما براي تثبيت عرصه‌هاي ناپايدار اعم از ماسه‌زارها تا خاك‌هاي سست شور و قليايي طرح‌هايي مطالبه كرده‌اند و در همه اين زمينه‌ها طرح‌هايي براساس تجربيات گذشته و براساس موازين علمي و بين‌المللي ارائه شد، ولي اراده‌اي براي اجراي آنها حتي در حد پايلوت هم وجود نداشته است.
- منشأ و كانون‌هاي گردوغبار خوزستان
كانون‌هاي داخلي گرد و خاك در خوزستان به چند دسته مختلف تقسيم مي‌شوند. بخشي از اين كانون‌ها در نقاط مرزي قرار دارند. بافت خاك اراضي گسترده‌اي از اين نقاط به علت تردد ماشين‌آلات و ادوات سنگين جنگي و تانك‌ها تخريب شد و اكنون اين اراضي از كانون‌هاي گرد و خاك محسوب مي‌شوند. خشك‌شدن تالاب‌ها كه زماني از حركت گردو غبار مي‌توانست جلوگيري كند هم‌اكنون خود منشأ ريزگردهاست؛ تالاب بزرگ هورالهويزه نمونه‌اي است كه اكنون به منشأ و كانون ريزگرد تبديل شده است.
اراضي كشاورزي رهاشده به‌ويژه در شرق اهواز نيز مي‌تواند از منابع مهم ريزگردها باشد. «دق‌هاي رسي» و خاك‌هاي شور و قليايي كه پوشش گياهي خود را از دست داده‌اند نيز از اين دست است. هر كدام از اين عرصه‌ها كه به آنها بسترهاي سست (Slack soil bed) اطلاق مي‌شود براي تثبيت راه و روش ويژه خود را مي‌طلبد. ما در طرحي كه به ستاد فناوري‌هاي رياست‌جمهوري تقديم كرديم علاوه بر معرفي مالچي كه دوستدار محيط‌زيست است، براساس تجارب 40ساله گذسته، سيستم سنتي بادشكني را ارائه كرديم كه هم براساس موازين علمي به‌گونه‌اي طراحي شده بود كه به‌صورت مكانيزه كار مي‌كرد و هم براساس ضوابط علمي منافذ عبور هوا در آن ديده شده بود.
احداث بادشكن اطراف مزارع و ايجاد كمربند سبز يكي از راه‌هاي كاهش گردوغبار محسوب مي‌شود. پايش پديده گردوغبار قبل از شروع عمليات تثبيت و پايدار ساختن بستر خاك نيز از ديگر برنامه‌هاي ضروري است كه بايد اجرا شود. برهمين اساس، چارتي براي ايجاد يك سيستم پايش منطقه‌اي ارائه شد كه توسط مراجع بين‌المللي مورد تأييد قرار گرفته و در بيشتر كشورها و مناطق مبتلا به گردوغبار مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين چارت نشان مي‌دهدكه چگونه مي‌توان با پديده گرد و خاك مقابله كرد.
به‌طور خلاصه پس از ايجاد سامانه پايش و تشخيص منشأ بايد براساس موازين علمي، عملياتي را كه براي جلوگيري از طوفان‌هاي شن و گردوغبار در محل توليد آن لازم است، به شرح زير انجام داد.
الف) احيا و اصلاح سطح خاك
1- كاهش سطح بسترهاي بدو ن پوشش و زمين‌هاي تخريب‌شده با كاشت گياهان سازگار.
2- جلوگيري از سست كردن سطح خاك بر اثر شخم بهاره باكشت گياهان دائمي.
ب) خاك‌ورزي اوليه و ثانويه
1- هدف از خاك‌ورزي اوليه يا ثانويه براي مهار فرسايش بادي در حقيقت ايجاد زبري و ناهمواري يا ايجاد كلوخه در سطح خاك است. انجام اين كار همراه با باقيمانده‌هاي گياهي از سطح خاك در مقابل فرسايش بادي به‌خوبي محافظت مي‌كند.
ج) مهار حركت و هجوم ماسه‌هاي روان به وسيله باد
1- ايجاد بادشكن زنده با كاشت درخت.
2- احداث پرچين و بادشكن غيرزنده براي كاهش سرعت باد در سطح زمين و ماسه زار.
3- جلوگيري از حركت شن با كاشت گياهان خزنده.
د) كاهش اثرات دخالت انسان و دام
1- احياي پوشش گياهي اراضي تخريب شده با ايجاد فنس در اطراف زمين و محدود ساختن ورود انسان و دام.
2- اجراي توانمند قوانين جلوگيري از قطع درخت.
3- افزايش راندمان حرارتي براي پخت‌وپز و عايق‌سازي منازل براي جلوگيري از اتلاف حرارت
4- كاهش استفاده از سوخت هيزمي.
5- اصلاح ساختار و ظرفيت‌هاي زيست‌محيطي خاك.
6- معرفي فناوري‌هاي نوين در صرفه‌جويي مصرف آب و مديريت بهينه آن براي بالا بردن راندمان آبياري.
7- اصلاح حاصلخيزي خاك با كاربرد كودهاي آلي.
دكترحسن روحي‌پور دانشيار بازنشسته بخش بيابان مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع كشور
نظر شما