استاد فريبا مقصودي، بانوي خوشنويسي است كه در كارنامه درخشان كاري‌اش 4 بار كتابت قرآن كريم، تلألو و درخششي ديگر دارد. خودش مي‌گويد همان يك‌بار كتابت قرآن كريم براي يك هنرمند خوشنويس افتخاري بزرگ است چه برسد به اينكه كسي 4بار اين افتخار نصيبش شده است. اين بانوي خوشنويس ايران و نخستين بانوي خادم قرآن كه حالا در بيست‌و‌ششمين سال اهتمامش به كتابت قرآن، كتابت ديگري از قرآن را در دست انجام دارد از مسيري كه طي اين سال‌ها طي كرده است، برايمان گفت؛ مسيري كه به تعبير وي بركت فراوان برايش داشته است.
- شما عنوان نخستين زن مسلمان كاتب كل قرآن‌كريم در جهان اسلام را داريد. چه شد كه هنر خوشنويسي شما در مسيركتابت قرآن قرار گرفت؟
اين سعادت و نيكبختي حاصل رؤيايي صادقه بود. در عنفوان شباب، آن هنگام كه انقلاب فرهنگي موجب تعطيلي دانشگاه‌ها شد، من كه فارغ‌التحصيل ممتاز رشته رياضي در استان زادگاهم بودم براي تأمين ساعات فراغت به آموزش‌هاي مورد علاقه‌ام در كلاس‌هايي روي آوردم، از جمله كلاس‌هاي خوشنويسي. مدتي از زمان تعليم گذشت و خطم در سيما و ساختاري قرار گرفته بود و در مرحله خوش و عالي بودم كه در خواب ديدم كسي قلمي را به من داد و گفت بنويس، گفتم چه بنويسم؟ آيه‌اي از قرآن را خواند. آيه را نوشتم، گفتم ديگر چه بنويسم؟ گفت بقيه‌اش مشخص است.
از خواب بيدار شدم. چند سال بعد در مصاحبه‌اي از من سؤال شد آرزويت چيست؟ گفتم آرزويم كتابت كل قرآن كريم است. بعد از سال‌ها به آرزوي خود رسيدم و به كتابت قرآن كريم نايل شدم.
اين را هم بگويم كه قرآن، هر انساني با هر ميزان از استعداد، هنر و توانايي را به‌خود فرا مي‌خواند. از ياد نبريم كه پيامبر(ص) ما در مقابل شوكت اشرافي و كرّ و فرّ ثروت و قدرت اعراب مكه و متوليان كعبه تنها نيرو و اسلحه‌اي كه در اختيار داشت آيات قرآن بود كه همانند امواج لايتناهي در حركات حساب شده الفاظ و آيات الهي، بزرگان زبان‌آور و فصيح عرب را در مسير تبليغ خود غرق كرد. داستان اسلام‌آوردن عمربن خطاب و وليد‌بن مغيره را حتما شنيده‌ايد. بنابراين چون در محضر قرآن درآمدي و گام در راه گذاشتي، بدون هياهو و غوغا در كمال نوازش و عزت شما را پذيرا خواهد بود. به قول سنايي غزنوي:
عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد
كه درّالملك ايمان را منزه بيند از غوغا
- كتابت قرآن را از چه زماني به‌طور جدي آغاز كرديد؟
پيش از شروع كتابت قرآن، زيارت عاشورا شامل متن زيارت و شرح آن با تاليف مرحوم آيت‌الله حاج سيداحمد ميرخاني را در هزار صفحه كتابت كرده بودم. بعد از آن بود كه خداوند توفيق كتابت قرآن را در قلم من گذاشت. كتابت هزار صفحه زيارت عاشورا در ايامي كه جوان بودم و فرزندانم كوچك بودند بسيار برايم سخت بود ولي به‌خوبي انجام شد و به تعبير يكي از دوستان خبرنگار، گويا اجازه كتابت قرآن را از محضر امام‌حسين(ع) گرفتم و وقتي از اين امتحان سربلند بيرون آمدم كتابت قرآن را شروع كردم.
- كتابت قرآن را با چه سوره‌اي آغاز كرديد؟
سوره حمد، براي كتابت سوره حمد متجاوز از 40بار اين سوره را نوشتم، اينكه مي‌گويند سوره حمد كليد قرآن است واقعا همين گونه است. نه اينكه كتابت اولم با كتابت چهلم متفاوت بود اما انگار بايد صبر و تحمل من در جايگاه كاتب در بوته آزمايش قرار مي‌گرفت. من دروازه كتابت قرآن را با كليد سوره حمد باز كردم. وقتي كه بار آخر سوره حمد را نوشتم و به‌نظرم مطلوب رسيد، متوجه شدم كه حالا زمان كتابت كل قرآن فرارسيده است.
از همان لحظه‌اي كه متوجه شدم خط من پس از قريب يكصدهزار سطر كتابت، در ساختار و شمايلي است كه مي‌تواند در خدمت خوشنويسي قرآن كريم باشد، از علماي صاحب صلاحيت در اين مورد سؤال كردم و اجازه خواستم. بارها نوشتم و نوشته‌ها را شستم و كاغذ آنها را به‌نحوي پاكيزه امحاء كردم.
زيرا طرح من تنها خوشنويسي محض نبود بلكه صفحه ختم به آيه و نقل نسخه عثمان طه- كاتب معروف عرب- به نستعليق بود. يعني من بايد با ذهن رياضي، هر صفحه نستعليق را به‌گونه‌اي طراحي مي‌كردم كه عينا در فتح و ختم آيه با قرآن عثمان طه مطابقت مي‌كرد و اين كار بسيار دشوار بود كه جز با كمك صاحب قرآن ميسر نمي‌شد. پيش آمد كه گاهي ده‌ها طرح اوليه براي يك صفحه مي‌زدم تا تطبيق درست و منطبق شود و الحمدلله به ياري قرآن اين نسخه
منحصربه فرد فراهم آمد.
- وسواس‌تان بابت كتابت سوره حمد از چه باب بود كه بعد از بار چهلم نسبت به نتيجه كار راضي شديد؟
مدام احساس مي‌كردم كه يك جاهايي از آن 7آيه از لحاظ ساختار خوب درنيامده و هركدام به‌دليلي به دلم نمي‌نشست و بعد از 40بار راضي شدم و كليد در كتابت برايم باز شد. سال 1370كتابت قرآن را شروع كردم و امروز بعد از گذشت 26سال. با ايمان كامل مي‌گويم كه كليد قرآن، چه فهم آن، چه كتابت آن و چه تفسير آن فقط و فقط در سوره حمد است. كسي كه سوره حمد را به سلامت طي كند تا آخر قرآن را به سلامت طي خواهد كرد.
من ناخودآگاه با كتابت هر كلمه قرآن به مصداق «انالله وانااليه راجعون» كه يك عرش و فرش و يك فرش و عرش بود رسيدم و لذت آن با هيچ‌چيز قابل مقايسه نيست، مثل پرواز است. زماني گمان مي‌كردم من دارم قرآن را مي‌نويسم در حالي‌كه قرآن مرا نوشت، خط مرا نوشت، تك‌تك آيات قرآن به من انرژي و توان و بركت داد تا در سايه قرآن موفق شوم 4بار كتابت كل قرآن را انجام دهم.
- كتابت قرآن چه تفاوتي با كتابت ديگر آثار مانند شاهنامه، ديوان حافظ و... دارد؟
در كتابت قرآن، با يك نقطه يا يك اعراب همه‌‌چيز تغيير مي‌كند و به هم مي‌ريزد. خوشنويس بايد در كتابت قرآن همزمان با هنرنمايي در خوشنويسي، سهولت در خواندن را درنظر داشته باشد، بنابراين جاي مانور هنري ندارد و از كرسي‌بندي خط خبري نيست، به‌ويژه اگر با خط نستعليق باشد كه جز به شيوه آزمون، پيشينه‌اي براي كتابت قرآن كريم نداشته است. علاوه بر تمام اينها من قيد و بند ختم به آيه را هم بر كار كتابت خود افزودم و به عنايت قرآن سرافراز از آزمايش و خوشنويسي قرآن به خط نستعليق درآمدم.
هرچند به‌طور كلي سير و سلوك خوشنويسي حكم مي‌كند كه ما هنگام كتابت با طهارت كامل باشيم و حتي در تهيه قلم و مركب و قط زدن و... همه موارد طهارت و پاكي تمام را رعايت كنيم و حتي پارچه‌اي كه با آن قلم كتابت را پاك مي‌كنيم بايد در جايي ويژه نگهداري شود. شايد موارد اخيري كه گفتم براي كتابت ساير متون واجب نباشد، هرچند لازم است اما در كتابت قرآن كريم واجب است. سعادتمندم اگر به شما بگويم به بازماندگانم وصيت كرده‌ام كه پارچه نظافت و تراشه قلم كتابت قرآن را در كنار من دفن كنند.
- شما 4بار كتابت كل قرآن را انجام داده‌ايد، هربار چقدر زمان صرف آنها شده است؟
براي هر قرآن بين 3تا 4سال وقت لازم است تا كار كتابت و مقابله و تصحيح آن به انجام برسد. البته اين را بگويم كه من بيشتر قبل از طلوع آفتاب به كتابت مي‌پردازم و تا صبح صادق و ساعاتي پس از آن همچنان ادامه مي‌دهم.
- شما از خط نستعليق براي كتابت قرآن استفاده كرديد. چرا نستعليق را براي اين كار انتخاب كرديد؟
نستعليق خط ملي ما ايرانيان است و عروس خطوط اسلامي است؛ خطي كه علاوه بر جوهره خط اوستايي كه بر دَور استوار است ويژگي‌ها و قرابت‌هايي ريشه‌اي هم با خطَ‌نسخ كه ويژه نگارش قرآن است و به غلط خط عربي خوانده مي‌شود، دارد. اينكه مي‌گويم به غلط، چون مبدع تمامي خط‌هاي اسلامي، ايرانيان بودند.
- بازخورد و واكنش‌هاي ديگر كشورهاي مسلمان نسبت به اين كار چه بوده است؟
هنرمندان و هنرشناسان در كشورهاي اسلامي استقبال بسيار خوبي كردند. مجمع خطاطان اردن گواهي افتخاري، استادي و عضويت در اين مجمع را براي من فرستاد و خطاطان بين‌المللي خوشنويسي چون احمد الباري، احمد مفتي، غنوم، هشام الغراوي، علي طه علاوه بر تأييد متن از لحاظ صحت و سهولت قرائت و كارشناسي هنري، اجازه نامه كتابت به شيوه مرسوم استادان جهان اسلام را براي من صادر كردند.
- معمولا چه اوقاتي را براي كتابت قرآن انتخاب مي‌كنيد؟
سحرگاهان، به‌قول خواجه شيراز:
صبح خيزي و سلامت‌طلبي چون حافظ
هر چه كردم همه از دولت قرآن كردم
در سايه بركت سحرگاهي كتابت قرآن توانستم اشعار شاهنامه، حافظ، بوستان، گلستان، خيام، باباطاهر، شيخ بهائي و مثنوي را نيز كتابت كنم. سال‌هاي سال است كه قبل از اذان صبح بيدار مي‌شوم و كتابت قرآن دارم. كتابت صبحگاهي قرآن بركت فراوان دارد.
- چقدر از وقت شما در شبانه‌روز صرف انجام خوشنويسي مي‌شود؟
از وقت چه مي‌پرسي كه اينجا وقت مفهوم گذر زمان را از دست مي‌دهد. از 8تا 10، گاهي تا 12و 15ساعت به تفاوت روزها. هر چند باوركردني نيست اما «گواه عاشق صادق در آستين باشد» وسعت كارها خود شاهد ادعاست.
- هنگامي كه مشغول كتابت هستيد ذهن‌تان را صرفا متمركز روي آن مي‌كنيد يا ممكن است به اتفاقات روزمره زندگي هم فكر كنيد؟
آنجا جاي فكر به چيز ديگر نيست. اين سؤال مرا به ياد شعر صائب‌تبريزي مي‌اندازد كه سروده است:
غير از خدا كه هرگز در فكر آن نبودي
هر چيز كز تو گم شد وقت نماز پيدا ست
اين بيت كنايه‌اي به عبادت‌هاي آلوده است، به‌ويژه نماز افرادي كه در آن نه‌تنها ثوابي نيست بلكه نعوذبالله به شرك پهلو مي‌زند؛ زيرا در عبادت هر چه را جز خدا دخالت بدهي شريك براي خدا قرار داده‌اي كه صريح آيه قرآن، آن عبادت را نهي كرده است. بنابراين «تن رها كن تا نخواهي پيرهن». انسان شايد نتواند در شبانه روز به‌طور دائم در عبادت باشد اما همان چند لحظه را مي‌تواند قيد پيوند با اتفاقات روزمره را بزند. اگر توانست، برده است و گرنه مرده است.
- شما عنوان نخستين زن خوشنويس نستعليق كاتب كل قرآن‌كريم در جهان اسلام را نيز داريد. مهم‌ترين دستاورد و بركات سال‌ها حضور شما در اين عرصه به اعتقاد خودتان چه بوده است؟
دستاورد و افتخاري از اين عنوان بالاتر شما سراغ داريد؟ سؤال شما جواب را هم در متن خود دارد اما بركات آن همانند منبع وحي بي‌نهايت است. در اين جهان آشفته و درهم كه محسوسات انكارناپذير، سراسر زندگي انسان را فرا گرفته است و آخرين ايستگاه آن هم براي همگان از شاه و گدا مشخص است كه ميزان عدالت خداوند است و همه در مرگ يكسانند، چه بركتي بالاتر از اينكه در نهايت آرامش تن و جان در گوشه‌اي با قرآن خلوت كني، بنويسي و بخواني و از مي «جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» بنوشي و بنوشاني.
آنان كه به‌دنبال غوغاي بي‌حاصل هستند، در شاهراه رسالت بشري كه هر كس به سهم خود راهرو آن است، در خواب مانده از قافله‌اند. خوشا به آنكه به دمي يا قدمي يا قلمي يا درمي دستگير همنوع و مؤثر در روند جامعه خود است و انعكاس آن را در زندگي خود حس و لمس مي‌كند. بركت چون به بركات رسيد، افزايش تصاعدي دارد.
- براي علاقه‌مندان اين هنر هم آموزش خوشنويسي مي‌دهيد؟
بله، مدت 20سال كمتر يا بيشتر در انجمن خوشنويسان ايران و جهاد دانشگاهي(دانشگاه تهران) و... خوشنويسي را آموزش داده‌ام.
- اين روزها مشغول كتابت چه كاري هستيد؟
كتابت پنج گنج نظامي را در دست انجام دارم كه گنج اول آن(مخزن‌الاسرار) تمام‌شده و گنج دوم آن(خسرو و شيرين) را در حال كتابت هستم. مجموعه 30 جزء قرآن در 30تابلو با اندازه 100در 70 را هم در دست دارم كه كتابت جزء 21 آن را شروع كرده‌ام. اين مجموعه يك مجموعه نمايشگاهي است.
- هر جزء در قالب يك تابلو كتابت شده است؟
بله، از قلم غبار براي كتابت اين مجموعه استفاده كرده‌ام و جالب است كه به بركت نور قرآن، موقع كتابت قرآن از عينك استفاده نمي‌كنم.
نظر شما