دفاع بدون سلاح وظيفه اصلي سازمان پدافند غيرعامل است. استتار و اختفاي اماكن حساس و ساخت شهرهاي زيرزميني براي دفاع و مراقبت در اتفاقات طبيعي و غيرطبيعي شايد ملموس‌ترين كاركردهاي اين نوع پدافند در گذشته بود و اكنون جنبه‌هاي گسترده‌تري در حوزه‌هاي رسانه‌اي، فضاي مجازي، جنگ اطلاعاتي و بيولوژيك پيدا كرده است. سردار غلامرضا جلالي، رئيس سازمان پدافند غيرعامل در گفت‌وگو با همشهري از اشكال جديد پدافند غيرعامل مي‌گويد. عمق نفوذناپذيري ساخت تأسيسات هسته‌اي ايران در زيرزمين فوردو و دربرابر حملات موشكي احتمالي، بيشترين حساسيت غربي‌ها را نسبت به اين تأسيسات برانگيخته بود و يكي از نمونه‌هاي موفق در حوزه پدافند غيرعامل محسوب مي‌شد. با اين حال تهديدات جديدتر در حوزه نرم، جنبه مردممحور دارند و مولفه‌هاي قدرت ملي را هدف مي‌گيرند. انسجام اجتماعي، رضايتمندي اجتماعي و اعتماد مردم به حاكميت در حوزه‌هاي رواني و به‌ويژه اقتصادي ،مولفه مهم پدافند غيرعامل هستند كه در گفت‌وگو با سردار جلالي اين موارد را نيز در چارچوب فضاي سايبري بررسي كرديم.
- اجازه دهيد از صحبت‌هاي اخير رئيس‌جمهور آمريكا شروع كنيم. آقاي ترامپ اخيرا در اظهاراتش نسبت به حملات سايبري ايران انتقاد كرد. چقدر از اين كنش‌ها و واكنش‌ها در حوزه سايبري تحت اختيارات شماست؟
آقاي ترامپ مي‌خواست افكار عمومي ما را تحت‌تأثير قرار دهد و دو قطبي صلح و جنگ درست كند. او با ادعاي اقدامات تروريستي سپاه مي‌خواست درصورتي كه ايران در فشار و تنگناي تحريم‌هاي احتمالي قرار گيرد، كشور را در انتخاب دوقطبي بين سپاه يا تحريم قرار دهد. بنابراين اظهارات او در گام نخست مردممحور بود. آقاي روحاني، رئيس‌جمهور نيز در پاسخ‌شان به اين موضوع تاكيد داشتند كه آمريكايي‌ها تلاش مي‌كنند يك انشقاق بين مردم و حكومت ايجاد شود و اين دوقطبي را توسعه دهند. دومين محوري كه آمريكايي‌ها دنبال مي‌كنند استفاده از موفقيت تحريم‌هاي اقتصادي است. آنها احساس مي‌كنند موفق‌ترين حوزه فشارهايشان حوزه تحريم‌هاي اقتصادي بوده است.
- رويكردهاي شما در تقابل سايبري با آمريكا چيست؟
در ارتباط با مسائل سايبري ما فرايندي را با آمريكايي‌ها دنبال مي‌كنيم. آمريكايي‌ها قرارگاه فرماندهي دفاع سايبري دارند كه ژنرالي ۴ستاره فرمانده است. در سايت‌شان نوشته‌اند كه رويكرد ما آفندي خواهد بود. اين اعتراف و سند رسمي آنها مبني بر حمله سايبري است. به‌طور طبيعي وقتي آنها ما را تهديد به تحريم و براندازي مي‌كنند، حملات سايبري نيز انجام مي‌دهند. ما هم بنا نيست بي‌دفاع و آسيب‌پذير باشيم. طبيعتا به آنها پاسخ داده خواهد شد. به‌نظر مي‌رسد اتهاماتي كه آقاي ترامپ در حوزه سايبري عليه ما مطرح كرده است در بخش زيادي تكراري و موهوم است. به ما حمله سايبري مي‌كنند و ما را متهم به حمله سايبري مي‌كنند.
- در حوزه سايبري رويكرد آفندي هم داريم؟
ما در پدافند غيرعامل رويكرد آفندي نداريم ولي در كشور داريم. بالاخره در سياست‌هاي كلي نظام در حوزه سايبر (افتا) 9بند ابلاغ شده است و بند پنجم آن مي‌گويد كه كشور بايد ظرفيت و قدرت توليد پاسخ به تهديدات سايبري را داشته باشد.
- تقابل‌هاي سايبري ايران و كشورهاي عربي در سال‌هاي گذشته زياد گزارش شده است. ايران جنگ سايبري با اين كشورها دارد؟
با كشورهاي عربي به‌صورت عام هيچ تقابلي نداريم. از بين آنها عربستان مي‌خواهد نقش يك قدرت منطقه‌اي را بازي كند و برهمين اساس نيز به‌دنبال تشكيل يك ارتش عربي با متحدكردن برخي كشورها ست؛ از همين رو نيز محور مبارزه با جمهوري اسلامي، در ابعاد نظامي و ايدئولوژيك قرار گرفته است. اين كشور در حوزه سايبري نيز توانمندي‌هايي متناسب با منابع مالي‌اي كه در اختيار دارد توليد كرده است. عربستان مدعي است كه در جامعه ايراني تأثير مي‌گذارد. عربستان بزرگ‌ترين شبكه‌هاي اجتماعي دنيا را مال خود كرده است. آنها وقتي مي‌خواهند در فضاي سايبري تأثيرات امنيتي بگذارند و تيم‌هايي را در قالب شركت‌هاي خدمات كامپيوتري و سايبري در كشورهاي ديگر مي‌گذارند تا فضاي اجتماعي ما را رصد كنند. اگر حادثه‌اي همچون سقوط يك دختر از طبقات هتلي در مهاباد به‌وجود بيايد كه به‌صورت بالقوه بتواند مبناي يك كنش اجتماعي قرار بگيرد، آنها تلاش مي‌كنند با ابزارهاي خاصي در داخل كشور جريان‌سازي كنند و به نوعي آن جريان را به سمت حوزه‌هاي امنيتي بكشانند. ما ردپاي عربستان را در بسياري از اين نوع واكنش‌هاي امنيتي كشور مي‌بينيم.
آنها خودشان نيز جاهايي اعتراف كرده‌اند و اسنادي هم منتشر شده است كه چنين اقداماتي انجام مي‌دهند. ما ضمن اينكه مي‌خواهيم از ظرفيت‌هاي فضاي سايبري به‌طور صد در صد استفاده كنيم بايد به مباحث مربوط به تهديدات ذاتي اين فناوري نيز بپردازيم. اگر يك گروه 50 نفره خارج از كشور هركدام 10كانال با شماره‌هاي مختلف به ثبت برسانند و سپس روي يك موضوع متمركز شوند، 500كانال مي‌شوند كه محتواي ضدايراني توليد مي‌كنند. اين كانال‌ها خودشان را بازتوليد مي‌كنند و لايه به لايه به شبكه‌هاي داخل كشور مي‌رسانند؛ چون عمدتا هم فارسي زبان هستند، وقتي به اين محتواها مي‌رسند متوجه نمي‌شوند كه از كجا توليد شده است، خط سياسي درونش چيست و چه چيزي آن را هدايت مي‌كند. مواردي از اين دست يك دفعه تبديل به يك خواسته عمومي از مسئولان مي‌شود و آنها را وادار به پاسخگويي مي‌كند. وقتي مسير رديابي مي‌شود متوجه مي‌شويم اصل جريان‌سازي در شبكه خارج از كشور با استفاده از زبان فارسي بوده است. اين مي‌تواند براي افكار عمومي در ابعاد اجتماعي و سياسي تهديد ايجاد كند. ما بايد بتوانيم همچنان كه از ظرفيت‌هاي شبكه‌هاي مجازي استفاده مي‌كنيم، به‌صورت قانونمند آنها را كنترل كنيم. اگر كسي در حوزه شبكه‌هاي اجتماعي به كسي آسيب زد بايد بتوان اعمال حق كرد. اگر اعمال حق كرديم فضاي مجازي در اختيار ماست و اگر نتوانستيم اعمال حق كنيم يعني در كنترل ما نيست.
- كشورهايي همانند ايران با اين نوع تهديدات مواجه هستند يا در كل دنيا اين نوع تهديدها عموميت دارد؟
نوع برخورد كشورها با مسئله متفاوت است. بعضي كشورها به اندازه ما تهديد ندارند. برخي كشورها نيز تهديد دارند و ساختارهاي خاصي براي خودشان تعريف كرده‌اند. به‌عنوان مثال كره‌جنوبي 2لايه براي خودش طراحي كرده است. مطالعاتي كه انجام داديم نشان مي‌دهد از نخستين كشورهايي كه در حوزه سايبري لايه دفاعي ايجاد كرده، كره‌جنوبي است. اين كشور توانسته به بهره‌وري كاملا بالا در محتوا و سرعت خوب در سايبر دست يابد و در عين حال تهديدها را كنترل كند. يكي از علت‌هايش اين بوده كه آنها با تهديدي به نام كره‌شمالي مواجه بوده‌اند و امكان داشته تمام زيرساخت‌هايشان در فضاي سايبر مورد تهاجم واقع شود، به همين‌خاطر ساختار دفاعي ايجاد كردند.
- حملات سايبري به ايران از زمان طرح موضوع نفوذ ويروس استاكس نت به مراكز هسته‌اي جنبه رسانه‌اي‌تري يافت. در برهه‌هايي حملات سايبري به برخي وزارتخانه‌ها مثل وزارت علوم و وزارت نفت نيز مطرح شده بود. چه حملات سايبري ديگري در اين مدت صورت گرفته است؟
تا قبل از استاكس نت جدي بودن حملات سايبري را كسي لمس نمي‌كرد و بيشتر به حالت نظري و تئوريك، موارد مطرح مي‌شدند اما استاكس‌نت جدي بودن حملات سايبري را براي مسئولان آشكار كرد و نوعي بيدارباش بود. ما توانستيم براساس پيگيري اين تهديد بعدها اقدامات گسترده‌اي انجام دهيم. بخشي از اقدامات ما توانست جلوي بخش زيادي از تهديدات آتي را بگيرد. ما طيفي از اقدامات را در قالب پدافند سايبري سازماندهي و دنبال كرديم. مراكز داراي اهميت بالا را تفكيك و براي هر حوزه حريم‌هايي تعريف كرديم، ضمن آنكه حريم‌ها را تقويت كرده و نقاط ضعف و قوت آنها را نيز استخراج كرديم. هم آموزش‌ها و هم‌رزمايش‌هايي را در حوزه سايبري طراحي و دنبال كرديم. امسال نيز براي هفته پدافند غيرعامل از ششم تا دوازدهم آبان‌ماه پيش‌بيني كرديم كه چند رزمايش سايبري برگزار و جاهايي را آزمايش كنيم. يكي از جاهايي كه در حوزه پدافند سايبري مورد توجه بيشتري واقع شد تهديدي بود كه آمريكايي‌ها تحت عنوان عمليات نيتروزئوس از آن ياد كرده بودند و در نشريه نيويورك‌تايمز به آن اشاره شده بود. آنها به صراحت گفته بودند كه ما در خيلي از زيرساخت‌ها و ابزارهاي زيرساختي كشورهاي مختلف ازجمله ايران، الكترونيك ديوايس‌ها را كاشته‌ايم كه مي‌توانند نرم‌افزاري يا سخت‌افزاري باشند. در حالت عادي اين بدافزارها مي‌توانند گزارش و خبر بدهند و در شرايط بحراني نيز مي‌توانند دستور تخريب دريافت كنند.
- چيزي هم كشف شد؟
تيم‌هايي به برخي زيرساخت‌هاي كشور فرستاديم و آنها را بررسي و كنترل كرديم. در زيرساخت‌ها نوعي از نفوذ هوشمندانه و فعلا غيرفعال از نسل جديد ويروس‌هاي استاكس‌نت را كشف و بعد هم رديابي كرديم كه از كجا آمده‌اند چون علي‌القاعده براساس اقدامات ما نبايد مي‌آمد. بعضي از تجهيزات و ديوايس‌هاي مشكوك را نيز به آزمايشگاه‌هاي تخصصي‌مان داديم تا لايه‌هاي اطلاعاتي آنها را استخراج كنند. جالب بود وقتي كه آزمايشگاه‌ها را اساتيد متخصص و ماهر كشور بررسي كردند، چند دوربين مراقبتي را كه همه جا براي مراقبت نصب مي‌شود و متعلق به برخي كشورهاي خاص است و نمي‌خواهم از آنها نام ببرم براي بررسي داديم. بعد از حدود 2ماه بررسي دقيق روي بخش‌هاي مختلف آن توانستند يك لايه اطلاعاتي از درون همين دوربين‌ها كه به‌صورت ميان‌افزار كار گذاشته شده بود بيرون بياورند و وقتي كنترل كردند متوجه شدند كه يك آي‌پي و يك كد روي آن وجود دارد.
كد اين بود كه درصورت وصل به اينترنت هرچه تصوير گرفت به آدرس آي پي ارسال كند. آي پي را دنبال كرديم و متوجه شديم متعلق به يكي از كشورهاي سازنده و بخش اطلاعاتي آن است. اين مسئله اثبات مي‌كند كه اكثر تجهيزات مجهز به سيستم‌هاي آي‌تي و سايبري لايه اطلاعاتي و اشراف كنترل دارند. اين درس بسيار جدي براي ماست. درسش اين است كه در حوزه‌هاي حياتي و حساس كه اهميت زيادي براي ما دارند بايد از تجهيزاتي استفاده كنيم كه مطمئن باشيم مال خودمان هستند و جاسوس‌افزارهاي فني در آنها نيست. آمريكايي‌ها چنين رويكردهايي در بخش‌هاي سطح بالاي خود دارند؛ به‌عنوان مثال شركت هوآوي چين كه بخشي از زيرساخت‌هاي آمريكا را در اختيار داشته، در حوزه‌هايي حذف شده است و از تجهيزات آمريكايي با ورژن اختصاصي استفاده مي‌شود.
- يكي از مسائلي كه در سال‌هاي اخير از سوي رهبر‌انقلاب به‌عنوان يك هشدار وارد ادبيات سياسي كشور شده پديده نفوذ بود. پيش‌تر شما هم هشدارهايي درباره اين مبحث، به‌ويژه راه‌هاي نفوذ دشمن داده بوديد؛ در اين حوزه سازمان پدافند غيرعامل چه اقداماتي انجام داده است؟
ما احساس كرديم كه طيفي از تهديدها شامل Civil threat در حال شكل‌گيري است و ويژگي‌هاي خاص خودش را دارد. اين تهديدات در ادبيات آمريكايي‌ها به‌عنوان فشار براي تحميل اراده يا Power to coerce كه به‌اختصار به آن PTOC گفته مي‌شود دنبال مي‌شود. گام اول اين تهديد از نفوذ شروع مي‌شود. ايالات متحده، آمريكايي‌هاي فارسي‌زبان يا كساني كه آنجا متولد شده‌اند و پدر و مادرشان يا يكي از آنها ايراني بوده و توانسته‌اند شناسنامه ايراني هم بگيرند را در قالب ساختاري به نام ناياك سازماندهي كرده‌اند. اين ساختار زيرمجموعه CIA است تا بتواند اين افراد را محور ارتباط و نفوذ در داخل كشورمان قرار دهد. بخش زيادي از اين اتفاق نيز ممكن است در چارچوب بهره‌گيري از شركت‌هاي استارتاپ يا شركت‌هاي داراي فناوري رخ دهد. در حوزه‌هاي استارتاپ‌ها ، ايده‌هاي نو و آدم‌هاي مبتكر را شناسايي كرده و آنها را ارزان مال خود مي‌كنند. تعداد استارتاپ‌هايي كه در 6 سال گذشته به مرحله عملي رسيده‌اند بسيار پايين هستند.
- در مباحث شهري و سازه‌هاي شهري چقدر شهرهاي ايران آسيب‌پذير يا آسيب‌گريز هستند؟ تا چه حد به مسائل پدافندي توجه مي‌شود؟
براساس آخرين آمارها، جمعيت شهري ايران 72درصد است و 28درصد جمعيت را نيز روستاها تشكيل مي‌دهند. شهرهاي ما به‌دليل تحولات اقتصادي و ضعف دولت‌هاي ما در كنترل شيب حركت اقتصاد به سمت روستاها باعث شده تا همه به سمت شهرها برگردند. هركسي احساس كرده آب روستا خشك شده يا كاسبي نداشته به شهر آمده است. اين سيل جمعيتي از روستاها به سمت شهرها باعث حاشيه‌سازي و واسطه‌گري مي‌شود. مشاغل دست‌دوم و واسطه از آن اين افراد شده و شهر آسيب‌پذير شده است. زورآبادها يا مناطق سكونتي خارج از قانون، نقشه و پيش‌بيني ناشي از چنين سوءسياست‌هايي ايجاد شدند. بسياري از مسائل زيرساختي مربوط به توسعه ايمن و پايدار شهر در اين زورآبادها ديده نشده است. هم‌اكنون لايه‌به‌لايه آسيب‌ها روي هم آمده‌اند و شهر محل روي هم‌افتادگي لايه‌هاي زياد آسيب‌پذير شده است. وقتي آسيب‌هاي اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و زيرساختي روي هم جمع مي‌شوند يك معضل مي‌شود.
- وظايف پدافند غيرعامل مربوط به كداميك از اين حوزه‌هاي شهري است؟
وظيفه ما اين است كه بتوانيم شهرمان را در شرايط تهديد و بحران به راحتي اداره كنيم. از جمعيت و مردم‌مان حمايت و حفاظت كنيم و در حوزه برخي تهديدات خاص مثل شيميايي، هسته‌اي و بيولوژيك، اگر اين تهديدات در شهرها اتفاق افتادند بتوانيم مديريت كنيم. در طوفان كاتريناي آمريكا نزديك به 1/5 تا 2ميليون نفر حدود 500كيلومتر جابه‌جا شدند. اين مثل آن است كه ما يك ميليون نفر را از تهران به اصفهان ببريم و بعد دوباره برگردانيم. ما تقريبا در هيچ كدام از شهرهايمان چنين قابليتي نداريم. در طرح تخليه (Evacuation plan) بايد چنين مسائلي حل شود. بايد بشود بخشي از جمعيت را داخل شهر اسكان داد. بايد فضاي بازي در شهرها وجود داشته باشد يا مردم حتي بتوانند در كنار خانه خودشان چادر بزنند. اين امكانات براي ما وجود ندارد. شبكه معابر ما بايد به‌گونه‌اي باشد كه اجازه جابه‌جايي 3ميليون نفر را بدهد تا آنها را قبل از حادثه50كيلومتر به بيرون شهر ببريم و بعد از حادثه دوباره به شهر بازگردانيم. اين شرايط را نيز نداريم.
- چرا برخي اماكن حساس همانند پادگان‌ها، زاغه‌ها يا كارخانه‌هاي شيميايي همچنان در شهرها ديده مي‌شوند؟
قبلا كارخانجات نظامي و شيميايي بيرون شهر بودند. شهرها بزرگ شدند و اين كارخانه‌ها را در خود گرفتند. داخل جمعيت‌هاي شهري ما مراكز پرخطر زيادي وجود دارد كه اگر آن خطرات حادث شوند جمعيت اطرافش آسيب مي‌بينند. به‌عنوان مثال در كنار بعضي از تصفيه‌خانه‌ها مركز دپوي گاز كلر قرار دارد. وسط شهر دزفول يك كپسول بزرگ بود كه نشت كرد و به مردم آسيب زد. از كلر در جنگ جهاني اول به‌عنوان سلاح شيميايي استفاده مي‌شده است؛ الان رقيق كرده‌اند و براي تصفيه آب استفاده مي‌شود ولي مخازن بزرگ و فشرده كلر مي‌تواند خطرناك باشد. حدود 10كارخانه شيميايي داخل بافت شهر اصفهان قرار دارند كه امكان دارد هركدام به جمعيت آسيب بزند. بسياري از پتروشيمي‌هاي ما چسبيده به گوشه شهرها هستند و اگر آسيب ببينند بلاي بزرگي سر شهرها مي‌آورند. امكان هشدار و پاسخگويي به آسيب‌هاي احتمالي ناشي از اين كارخانه‌ها بايد در شهرها وجود داشته باشد. در تهران راكتور 40ساله اميرآباد تقريبا عمر خود را طي كرده است و مي‌تواند خطرناك باشد.
طرح پاسخ به شرايط اضطراري درون شهرها يا همان Emergency response plan بايد وجود داشته باشد. يكي از كارهاي ما طراحي، تمرين، آموزش، سازماندهي و مانور اين طرح‌هاست. سال گذشته در تهران منطقه اميرآباد را مانور كرديم. استانداري، شهرداري و وزارتخانه‌ها را خواستيم، سناريوي نشت را درنظر گرفتيم و گفتيم چه ابزارهايي براي مقابله داريد كه متوجه شديم چندان ابزار جدي‌اي هم وجود ندارد. نتايج را جمع‌بندي كرديم تا نقاط ضعف برطرف شوند.
- براي حالت‌هاي غيرطبيعي، يعني در جنگ‌ها چه وظايفي در حوزه پدافندي شهرها داريد؟
حفاظت از جمعيت در برابر تهديد خارجي يك موضوع اساسي است كه يكي مي‌تواند طرح تخليه باشد و ديگري تهيه فضاهاي امن پناهگاهي. ما در مبحث 21مقررات ملي ساختمان اين موضوع را تصويب و ابلاغ كرديم ولي به‌صورت جدي اجرا نمي‌شود. خيلي از فضاهاي ما مي‌توانند امن يا نيمه امن باشند، مانند متروها يا بزرگراه‌ها، پاركينگ‌هاي عمومي و خصوصي و ساختمان‌ها كه در شرايط عادي خدمات معمولي خودشان را انجام مي‌دهند و در شرايط اضطراري نيز مردم را پناه مي‌دهند.
- درچه بخش‌هايي به موفقيت رسيده‌ايد؟
در متروي تهران تا حدود زيادي توانسته‌ايم اين موارد را به نتيجه برسانيم و چند مرتبه نيز تمرين مانور كرديم تا اين اتفاقات بيفتد. در متروي ساير شهرها اين مسائل زودتر لحاظ شدند. ما بايد مترو را با ۵ تا ۶كاركرد درنظر بگيريم. يكي از آنها حمل‌ونقل و جابه‌جايي است و از ابزارهاي ديگر مثل آب و برق مي‌شود به‌صورت اضطراري در همين تونل‌ها استفاده كرد تا اگر انشعابات روي زمين قطع شد زيرزمين از آنها استفاده كنيم.
- آيا امكان‌پذير است كسي را ترور بيولوژيك كنند؟
بايدگفت اين كار بسيار راحت است. راه‌هاي زيادي وجود دارد. هرچيزي كه شما مي‌خوريد اگر آلوده باشد مي‌تواند شما را مريض كند. مسموميت از طريق تنفس نيز مي‌تواند ايجاد شود. آلودگي از روش‌هاي مختلف همچون انتقال خون امكان‌پذير است. شما اگر هدف يك سازمان بيوتروريستي قرار بگيريد، امكان بيمار شدن ميسر است. بنابراين چنين ترورهايي كاملا امكان‌پذير است. وقتي يك مورد اتفاق مي‌افتد ۲استعلام صورت مي‌گيرد؛ نخست سازمان اطلاعاتي بايد بگويد آقاي فلاني مورد اطلاعاتي دشمن بوده يا نه. ممكن است در مواردي اعلام كنند دشمن روي افرادي متمركز بوده و احتمال ترور وجود دارد. كما اينكه ما در چند ده مورد توانسته‌ايم كشف كنيم كه اتفاقاتي افتاده است ولي ممكن است سيستم اطلاعاتي پاسخ دهد كه فلاني در فهرست حساسيت هدف توسط دشمن نيست و از طرف ديگر ما هم پرونده‌اي دال بر اين موضوع نداشته باشيم. پرونده بيماري اين چند شخصيت بررسي و معلوم شد مشكل چيز ديگري است. عالي‌ترين اساتيد حوزه كموتروريسم كشور دعوت شدند و گفتند علائم بيماري اين افراد هيچ‌كدام گواهي بر ترور بيولوژيك نيست و تأييد نكردند.
- آژير خطر شهرستان‌ها
در بازديدي كه از ژاپن داشتيم متوجه شديم تقريبا همه تونل‌هاي متروي آنها داراي انبار و ذخاير براي شرايط اضطراري همچون زلزله هستند. ما هم از حدود ۲سال گذشته معاونت امور شهري را در سازمان پدافند غيرعامل راه‌اندازي كرديم تا مباحث پدافند غيرعامل را در ارتباط با ۷مأموريت شهري پيگيري كند: حفاظت و صيانت از مردم دربرابر تهديدات، دور كردن مراكز پرخطر از داخل شهر همانند كارخانه‌هاي مهمات‌سازي، شيميايي و انبار گاز، طرح‌هاي پاسخ به شرايط اضطراري دربرابر تهديدهاي خاص به‌صورت محلي و در سطح شهرستان‌ها، ايمن‌سازي زيرساخت‌هاي شهري مثل شبكه معابر و پل‌ها، طرح تخليه و اسكان اضطراري جمعيت براي همه شهرها كه برخي زيرساخت مي‌خواهند و برخي نمي‌خواهند- از راه‌اندازي فضاهاي كمپي مي‌توان به‌صورت دوگانه براي امور فرهنگي در شرايط عادي و حفاظت از مردم در شرايط اضطراري استفاده كرد- و درنهايت سيستم اطلاع‌رساني شهري.
در بازديد از مسكو متوجه شديم تقريبا همه تابلوهايشان به‌صورت شبكه است و سازمان مقابله با بحران آنها حتي از تلفن‌هاي تصويري به مردم پيام مي‌دهد، در جاهايي نيز با استفاده از شبكه فيبرنوري قابليت پيام‌رساني صوتي تعبيه شده است. ما در اصفهان به‌صورت پايلوت چنين موردي را راه‌اندازي كرديم كه در شرايط اضطراري مي‌تواند بسيار كمك‌رسان باشد. در سال گذشته براي نخستين‌بار يكي از مانورهاي هسته‌اي‌مان را در شهر كاشان انجام داديم و لازم بود تا مردم شهر را نسبت به موضوعات هسته‌اي آموزش دهيم و توجيه كنيم. آنجا موج راديويي نداشتيم و تلويزيون كاشان هم بين استان اصفهان و قم محدوديت داشت. با هماهنگي صداوسيما يك «راديو كاشان» به‌مدت ۱۵روز راه‌اندازي كرديم و حدود ۱۰روز به مردم كاشان آموزش داديم. اين آموزش‌ها در مدارس، بيمارستان‌ها، اداره‌ها و سيستم‌هاي نظامي كاشان نيز ارائه شدند. هر كشوري كه توليدات هسته‌اي و شيميايي دارد، بايد در برابر حوادث و خطرات احتمالي آمادگي داشته باشد.
نظر شما