این در حالی است که اکنون به‌دلیل محقق نشدن اهداف پیش‌بینی شده برای ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی به ویژه در بخش‌های کشاورزی و تجارت، بسیاری از اهداف پیش‌بینی شده صادراتی در بخش‌های مذکور اجرایی نشده و توانمندیهای موجود در این بخش به‌طور کامل به بهره‌برداری نرسیده است.
شاید بتوان گفت صنعت بسته بندی که به‌عنوان یکی از محورهای اساسی در رونق تولید و صادرات محسوب می‌شود هنوز تا رسیدن به جایگاه واقعی خود فاصله بسیار دارد.
در واقع بسته‌بندی مناسب به عنوان نمایشگاهی برای معرفی کالا به خریدار محسوب می‌شود و در انجام این کار اگر هرچه بیشتر مشخصات کالای مورد نظر برای مصرف‌کننده تشریح و از نظر ظاهری نیز جنبه‌های فنی و مشتری پسند رعایت شود، می‌تواند تبلیغی برای کالای مورد نظر باشد، همچنین پس از نشان‌سازی، به‌عنوان عاملی در جلب اعتماد مشتری به کیفیت و قیمت کالا محسوب شود.
امسال برای نخستین بار هم‌زمان با نمایشگاه بین‌المللی چاپ و بسته‌بندی تهران، مسابقه ملی طراحی بسته‌بندی با رویکرد صادراتی نیز از9 تا 12 بهمن ماه امسال برگزار می‌شود.
آمادگی و زمینه‌سازی برای حضور در عرصه‌های بین‌المللی، عرضه طرح‌های نو به متقاضیان، برقراری ارتباط تجاری میان پدیدآورندگان آثار و متقاضیان، شناخت توانمندیهای موجود و فراهم آوردن فرصتی برای ارزیابی اقدامات صورت گرفته از اهداف این مسابقه است.
برای رشد و توسعه صنایع بسته‌بندی توجه به مسائلی مانند چاپ صنعتی، بازاریابی و گرافیک تجاری در بسته‌بندی کالا امری ضروری به‌نظر‌می رسد اما متأسفانه طی سال‌های گذشته به شیوه‌ای تخصصی به این موضوع پرداخت نشده و به‌نظر می‌رسد در بخش صنایع تبدیلی و تکمیلی نیز مانند بسیاری از بخش‌های دیگر پژوهش به‌عنوان رکن اساسی انجام هر فعالیت اقتصادی، چندان مورد توجه قرار نگرفته است.
این در حالی است که با توجه به ضرورت توجه به صنایع تبدیلی و تکمیلی در بخش‌های کشاورزی، تجارت و صنعت گرچه متولیان امر در سال‌های گذشته تلاش کرده‌اند با به کار‌گیری این صنایع زمینه مناسبی برای بازاریابی و فروش کالاهای تولید شده در بازارهای داخلی و صادراتی فراهم کنند اما هنوز تا رسیدن به رویکرد صادرات، محور در تولید کالاهای مختلف فاصله بسیاری وجود دارد این روند موجب شده است تا اکنون بسیاری از محصولات کشاورزی و صنایع غذایی کشور با وجود دارا بودن کیفیت مناسب به‌دلیل نداشتن بسته‌بندی در‌خور بازارهای هدف، قادر به حضور در بازارهای جدید یا ماندگاری در بازارهای قبلی نباشند؛ موضوعی که در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از عمده‌ترین مشکلات صادرات کالاهای غیرنفتی محسوب و موجب شده است تا درآمد واقعی ناشی از تولید این محصولات متوجه تولید‌کننده و صادر‌کننده ایرانی نشود.
نمود عینی این موضوع را می‌توان در صادرات فله‌ای بسیاری از کالاها مانند زعفران به خوبی مشاهده کرد؛ ضعف در صنعت بسته‌بندی این کالا موجب شده تا زعفران تولیدی کشورمان به اشکال قانونی یا قاچاق و با قیمتی بسیار پایین به کشور اسپانیا صادر شده و در این کشور پس از بسته‌بندی مجدد با قیمتی بسیار بالاتر و نشان تجاری که در آن نامی از تولید‌کننده ایرانی برده نشده به سایر کشورهای دنیا صادر شود. این معضل در صادرات برخی کالاهای دیگر مانند پسته، خاویار و بسیاری از محصولات صادراتی صنایع غذایی به خوبی مشهود است.
بررسی دیدگاه‌های متولیان صنعت چاپ و بسته بندی کشور نشانگر واقعیت‌های دیگری در زمینه علل عقب ماندگی و نبود رشد توأم در تولید، بسته‌بندی و صادرات کالاهای غیرنفتی است.
در حالی که برخی مسئولان ضعف تشکل‌ها در این صنعت را عامل توسعه‌نیافتگی آن قلمداد می‌کنند، برخی دست اندرکاران امر، نبود حمایت‌های دولتی و بی‌توجهی بخش صنعت به بخش بسته‌بندی را عاملی در این زمینه می‌دانند.
طراحی تجاری زمینه ساز پایداری فروش
مشاور سازمان توسعه صنعتی ملل متحد(UNIDO) و برنامه توسعه ملل متحد(UNDP) از نبود حمایت‌های دولتی در این صنعت گلایه کرده و در زمینه نقش دولت در حمایت از صنعت بسته‌بندی می‌گوید: متأسفانه شاهدیم که با وجود اظهارات مسئولان در زمینه به هدر رفتن حجم بالایی از مواد غذایی در کشور با توجه به نبود بسته‌بندی مناسب، همواره حمایت‌های دولتی از این صنعت دریغ می‌شود.
مصطفی میرفندرسکی، ایجاد پایداری در فروش و افزایش صادرات را امتیازی دانسته که گره آن تنها با طراحی تجاری و بسته‌بندی مناسب باز می‌شود.
وی با اذعان به این که امکان ندارد کالایی در بازارهای خارجی بدون توجه به بحث گرافیکی، طراحی تجاری و نوع بسته‌بندی به فروش رسد، می‌افزاید: متأسفانه نگاه صنعت و اقتصاد ایران برخلاف ادعاها و شعارهای مطرح شده از سوی مسئولان، همواره به تولیدات و توانایی‌های خارج از کشور بوده و توانایی‌های داخلی نادیده گرفته می‌شود.
میرفندرسکی نگاه مسئولان دولتی را به بخش مهمی همچون بسته‌بندی و تأثیر ناگفته آن در امر صادرات معطوف کرده و می‌گوید: با وجود این‌که طراحی تجاری به‌عنوان یک هنر کاربردی، مشخصا ارزش افزوده نسبتا بالایی را در سلسله مراتب تولید و صنعت به خود اختصاص می‌دهد، اما متأسفانه مدیران کشور در حوزه مربوط به طراحی تجاری و هنر کاربردی، ضعیف عمل کرده‌اند، به‌طوری‌که می‌توان گفت اصولا مدیریت کشور با هنر کاربردی بیگانه بوده و از این منظر صنعت بسته‌بندی نیز دچار صدمات بسیاری می‌شود. مسئولان باید بیاموزند که بحث طراحی را نیز در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی خود واردکنند.
وی می‌افزاید: طراحی تجاری در کشور امری ناشناخته بوده و مورد بی‌مهری قرار گرفته است که در این خصوص، صنعت مقصر اصلی قلمداد می‌شود. چراکه بخش صنعت همانند بسیاری از بخش‌های دیگر کشور به کالاها و توانایی ایرانی اعتماد نداشته و ترجیح می‌دهد با وجود توانمندیهای بسزای داخلی و این‌که طراحان ایرانی به راحتی می‌توانند پاسخگوی نیاز صنعت در بخش‌های مختلف طراحی باشند، اما این بخش صنعت دوست دارد کار را به خارجی‌ها واگذار کند.
میرفندرسکی با اشاره به این‌که گرافیک تجاری حلقه‌ای از زنجیر ارزش افزوده است، می‌گوید: گرافیک تجاری باید بتواند پاسخگوی نیازهای مخاطبان خود باشد، نباید توفیق تجارت را در تعداد فروش ارزیابی کرد بلکه توفیق تجارت در میزان ارزش افزوده حاصل از فروش کالا خلاصه می‌شود و یک طراحی مناسب روی بسته‌بندی کالا، این امکان را فراهم می‌آورد.
نبود متولی دولتی
مدیرکل اداره چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به مشکلات صنعت بسته‌بندی و چاپ صنعتی در کشور معتقد است: تأسیس سازمانی مستقل در صنعت بسته‌بندی و چاپ برای ایجاد پشتوانه‌ای محکم که حامی منافع این بخش باشد، امری غیرقابل اجتناب است.
جلال ذکایی با بیان این‌که تصور وزارت ارشاد نسبت به چاپ، صرفا محدود به چاپ کتاب و نشریه نیست، می‌گوید: متأسفانه تاکنون در کشور کمتر شاهد حرکت‌هایی توسط نهادهای غیردولتی در بخش مربوط به بسته‌بندی و چاپ تجاری بوده‌ایم و به تعبیری می‌توان گفت تاکنون حوزه بسته‌بندی مورد غفلت واقع شده است.
وی با اشاره به این‌که وزارت ارشاد متولی مستقیم بحث بسته‌بندی نیست، می‌افزاید: بسته‌بندی، حوزه‌ای است که به‌طور کامل با فعالیت‌های وزارت ارشاد مرتبط نبوده و این امر موجب شده تا این وزارتخانه تاکنون به این بخش وارد نشود، هرچند که انگیزه‌ای نیز از سوی بخش غیردولتی در این زمینه دیده نشده است.
ذکایی نبود یک متولی دولتی برای بخش بسته‌بندی را مهم‌ترین آسیب وارده به این بخش دانسته و می‌گوید: براین باوریم که دولت نباید به‌طور مستقیم و اجرایی در بخش مربوط به بسته‌بندی وارد شود. در حال حاضر بدنه حوزه بسته‌بندی و چاپ کشور در حاشیه قرار داشته و هیچ جایگاه خاصی برای خود باز نیافته است، به همین دلیل برای ایجاد پشتوانه‌ای قوی در صنف بسته‌بندی و چاپ که تأمین‌کننده منافع این حوزه باشد، نیاز به تأسیس سازمانی مستقل برای این بخش است همچنین توسعه صنعت بسته‌بندی نیازمند تخصصی شدن است.
گرچه وی یکی دیگر از مشکلات صنعت بسته‌بندی را وجود خط قرمزها در این بخش دانسته اما معتقد است این موضوع عاملی اصلی در این فرآیند محسوب نمی‌شود.
وی می‌افزاید: در بحث تبلیغات و نوع بسته‌بندی با خطوط قرمزی روبه‌رو هستیم اما این امر تنها 20 درصد موضوعات را به خود اختصاص داده و امکان چاپ برخی نمادهای مغایر با شأن ایرانی و اسلامی در کشور را غیرممکن می‌سازد، درحالی‌که کار کردن روی 80 درصد از دیگر نمادها و نشانه‌های تبلیغاتی بلامانع است با این وجود در این حوزه نیز اقدامات چشمگیری صورت نگرفته است.
ضرورت ارتباط طراحی، چاپ و صادرات
از سوی دیگر رضا نورایی، دبیر ستاد مسابقه ملی طراحی بسته‌بندی با رویکرد صادرات نیز، ایجاد ارتباط بین طراحی، صنعت چاپ کشور و بخش صادرات کشور را عاملی در جهت رشد صادرات غیرنفتی قلمداد کرده و داشتن بسته‌بندی مناسب کالاها را یکی از ملاک‌های مهم در بخش صادرات می‌داند.
وی می‌گوید: برای تحقق این هدف تنها داشتن تکنولوژی چاپ نمی‌تواند پاسخگو باشد، بلکه آنچه بیش از هر چیز بسته‌بندی کالا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، داشتن گرافیک فنی و طراحی مناسب است. در این راستا چگونگی اتصال منافع صنعت چاپ با گرافیک، بررسی دلایل ناشناخته ماندن بعد تجاری گرافیک در کشور و رسیدن به راهکاری به منظور رونق این بخش ازجمله موضوعاتی است که باید بیشتر به آن پرداخته شود.
نورایی با اشاره به این‌که اقداماتی مانند برگزاری مسابقه ملی طراحی بسته‌بندی با رویکرد صادراتی می‌تواند در رفع خلأ موجود بین بخش‌های مختلف تولید، طراحی، بسته‌بندی و صادرات مؤثر باشد، می‌گوید: این اقدامات به ایجاد ارتباط بین گرافیست‌ها و طراحان با تجار منجر می‌شود که خود پیش نیازی برای بسته‌بندی کالاهای متناسب با نیاز بازارهای هدف است. ملی کردن این اقدام و تشویق گرافیست‌ها برای حرکت به سمت طراحی تجاری، نیازمند برخی زیر ساخت‌ها است و ایجاد بانک طراحان به منظور کاربردی کردن طراحی تجاری یکی از این محورها محسوب می‌شود.
