«یلدا» یکی از فراگیرترین و دوستداشتنیترین جشن ها، در میان ایرانیان محسوب می‌شود و همچون بسیاری از جشن‌های دیگر، نشانه پیوند ناگسستنی فرهنگ اصیل ایرانیان با جشن و شادمانی است.»
این جشن در میان ایرانیان به جشن « چله» نیز معروف است؛ چرا که این شب مصادف با شروع چله بزرگ می باشد.
به عبارت دیگر، چله بزرگ، از شب تولد خورشید (اول دی‌ماه) شروع و تا دهم بهمن ماه که مصادف جشن سده (چهلمین روز تولد مِهر ) است به مدت 40 روز ادامه می‌یابد و به‌دنبال آن، چله کوچک (از آن جهت کوچک که در آن از سردی هوا کاسته می‌شود) شروع و در بیستم اسفند خاتمه می‌یابد.
این شب، از چنان محبوبیتی در بین مردم برخوردار است که برای آن افسانه ها و اسطوره ها ساخته اند. در افسانه ای که به افسانه میلاد عشق معروف است، ماه، دلداده و عاشق مِهر (خورشید) است. ولی هر 2 سر به کار خود دارند؛ چراکه زمان کار ماه، شب است و مِهر روزها برمی آید. ماه بر آن است که سحرگاه، راه بر مِهر ببندد و او را ملاقات کند.
اما همیشه در خواب می‌ماند و روز فرا می‌رسد که ماه را در آن راهی نیست. سرانجام ماه تدبیری می‌اندیشد و ستاره ای را که همیشه کنارش است، به یاری می خواند و عاقبت
نیمه شبی، ستاره، ماه را به موقع بیدار می کند و خبر نزدیک شدن خورشید را به او می دهد. ماه به استقبالش می‌رود و راز دل می گوید و مِهر را از رفتن باز می دارد.
در چنین زمانی است که خورشید و ماه کار خود را فراموش کرده و عاشقی پیشه می‌کنند و مِهر دیر برمی‌آید و شب زمان طولانی تر بر آسمان و زمین باقی می ماند و آن را یلدا می نامند.
از آن زمان، هر سال مِهر و ماه تنها یک شب به دیدار یکدیگر می رسند و در پی این دیدار، یک شب طولانی و تاریک به نام یلدا فراگیر می‌شود.
محققان و صاحب‌نظران با خواندن این شب به شب میلاد، آن را شب میلاد مسیح می دانند.
اشم رضی در کتاب گاهشماری و جشن های ایران باستان در این خصوص می‌‌آورد:این شب را با شب میلاد مسیح تطبیق کرده اند. باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح (نوئل) که در بیست و پنجم دسامبر تثبیت شده، برابر با تحقیق، در اصل، جشن ظهور میترا ( مِهر) بوده که مسیحیان در سده چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار دادند و در برخی منابع آمده است که در پی گسترش آیئن مِهر پرستی(میترائیسم) از ایران به روم و کشورهای اروپایی، روز 21 دسامبر به‌عنوان تولد میترا، جشن گرفته می شد (که پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباه محاسباتی به 25 دسامبر انتقال یافت) و 300 سال پس از میلاد عیسی مسیح، کلیسا جشن تولد مِهر را به‌عنوان زاد روز عیسی پذیرفته و به‌عنوان روز کریسمس و آغاز سال نو جشن گرفته شد و حتی درخت سرو و ستاره بالای آن یادگاری از کیش مِهر است.
امروزه یلدا، با وجود پشت سر گذاشتن فراز و نشیب بسیار در طول تاریخ به‌عنوان جشنی زنده در جای جای ایران به صورت گردهمایی های کوچک و بزرگ در هر خانواده ای برگزار می‌شود و از یلدا که سخن به میان می آید، ناخودآگاه یک شب طولانی سرد و برفی را تجسم میکنیم که همه اعضای خانواده از کوچک و بزرگ دور هم جمع هستند و با گستراندن بساط پذیرایی مخصوص، که شَب چَرِه، آجیل و میوه هایی به رنگ شفق همچون هندوانه و انار صدر نشین آن هستند، به خوشگویی و خوش خوری و خوش گذرانی، شب را به انتظار طلوع خورشید بیدار میمانند تا پس از نبرد تاریکی و روشنایی، پیروزی و میلاد دوباره خورشید را نظاره‌گر باشند.
در این میان، مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها نیز قصه می گویند، به حافظ تمسک جسته و فال می گیرند.
امروزه شاید جشن یلدا به اصالت گذشته و با آن شور و حال برگزار نمی شود ولی هنوز برخی از آداب این رسم شادی بخش و مفرح، با وجود تأثیرات زندگی شهرنشینی و ماشینی! همچنان اجرا می‌شود و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی خاصی را همچون ایجاد شادی و تفریح سالم، هویت بخشی، پیوند بین نسل جدید با نسل قدیم، تقویت روحیه جمع گرایی در مقابل فردگرایی، همبستگی و وفاق در سطح خانواده، خویشاوندی و همچنین ملی ایفا میکند.
به‌طوری که می توان ادعا کرد یلدا یکی از دستنخوردهترین آیین های ایرانی است که نه به مانند «تیرگان» و «دیگان» به فراموشی سپرده شده و نه به مانند چهارشنبه سوری آنقدر رنگ و بوی شهری و غریب به خود گرفته که دیگر نتوان نام آیین باستانی بر آن گذاشت.
بلکه ضمن حفظ مولفه های اصلی، به وسعت خرده فرهنگ‌ها، اقوام مختلف و مناطق گسترده ایران، به تنوع برگزار می‌شود؛ یعنی در عین اشاعه پذیری، انعطاف پذیر نیز هست و اینکه مانند تمامی پدیده‌های فرهنگی، در عین اشاعه و انتقال مداوم، از فرهنگی به فرهنگ دیگر و از جامعهای به جامعه دیگر ضمن حفظ هسته و عناصر اصلی، همواره با از دست رفتن‌ها، افزودن‌ها و شکل گیری‌های جدید همراه است و« هر قوم ایرانی، این مراسم را با ویژگی و ابتکارات اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی خاص خود، برگزار می کند؛ یعنی طیف وسیعی از آداب و رسوم بدون اینکه از بیرون دستوری برای برگزاری آن صادر شود، خودجوش و با طیب خاطر به گونهای وسیع برگزار می‌شود.
