همین دیروز فشارخونش را گرفته بود و 12 روی 8 بود. این بار هم آمده بود که چند تا آزمایش بدهد برای چکاپ. مشکل خاصی نداشت. دکتر، هنوز درست و حسابی جواب سلامش را نداده، به پرستارش گفت فشارخونش را بگیرد.
فشارش 5/13 بود! بخت با بهجت خانم یار بود که پرستار دختر مهربان و فهمیده‌ای بود. کمی با او حرف زد و از سابقه بیماری‌هایش پرسید و این که تا حالا فشارخونش را گرفته بود یا نه. وقتی کمی حرف زدند، دوباره فشارش را گرفت. همان 12 روی 8 بود! پرستار این طور توضیح داد: به این می‌گویند «نشانگان روپوش سفید»، یعنی ترس و اضطراب اولیه که از ملاقات با پزشک داشته‌ای، باعث شده تا فشار خونت کمی بالا برود.
همه پزشکانی که بیماران را در درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها معاینه می‌کنند، اگر دقیق باشند، حتما متوجه چنین نشانگانی شده‌اند. اما می‌توان همین موضوع را از زاویه دیگر دید: آیا اگر پزشکان، پرستاران و کلا گروه درمانگران با بیمار ارتباط برقرار کنند و با او در مورد بیماری‌اش، عوارض بیماری، راه‌های درمان آن‌صحبت کنند، نمی‌توانند باعث آرامش او شوند و این آرامش نمی‌تواند در روند بهبود بیماری تاثیر درازمدت و عمیقی بگذارد؟
چندی پیش معاون سلامت وزیر بهداشت در جمع خبرنگاران از پزشکان گله کرد. از پزشکانی که برای صحبت کردن و شرح‌حال گرفتن از بیماران کم وقت می‌گذارند. دکتر موید علویان، که خود فوق‌تخصص گوارش است و ضمن این که کار بالینی هم انجام می‌دهد و متولی نظام سلامت کشور نیز به حساب می‌آید، گفت: اگر معاینه بیمار و گرفتن شرح حال از او توسط پزشک کمتر از 10 تا 15 دقیقه باشد و پزشک وقت کافی برای بیمار نگذارد، نمی‌تواند تصمیم درست بگیرد و تشخیص و درمان بیماری امکان‌پذیر نیست.
انبوه مطالعات انجام شده، در زمینه نقش مهم مشاوره و به وجود آوردن سیستم‌های حمایتی برای بیماران، بیانگر این نتیجه است که آموزش بیمار و وقت گذاشتن برای صحبت با او در مورد بیماری‌اش، تاثیر بسزایی در کنترل بهتر بیماری او دارد.
2 سال پیش در انجمن دیابت ایران مطالعه‌ای انجام شد که نشان داد در بیماران بزرگسال مبتلا به دیابت نوع 2 وقتی از طریق نامه پیگیری می‌شوند و هرچند وقت یک بار هم در جلساتی برای آموزش و صحبت در مورد مشکلاتشان شرکت می‌کنند، قند خون بهتر کنترل می‌شود.
مطالعات مختلفی هم تاییدکننده نقشی است که مشاوره‌ها، حتی مشاوره‌های تلفنی، در تشویق بیماران، افراد چاق و سالمندان به ورزش، داشته است. شاید تعجب کنید، اگر بشنوید برگزاری جلسات مشاوره‌ای می‌تواند حتی درد بیماران را نیز تسکین دهد.
در مطالعه‌ای که خبرگزاری رویترز نتایج آن را در سال گذشته منتشر کرد، مشخص شد شرکت بیماران مبتلا به آرتریت، می‌تواند باعث کم شدن قابل‌ملاحظه درد آنها شود. مشاوره حتی می‌تواند کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان را هم بهتر کند.
در مطالعه‌ای که یک ماه پیش در نشریه علمی «سرطان» چاپ شد، اعلام شد که برگزاری تنها 5 جلسه مشاوره، که بیمار به همراه همسرش در آن شرکت کند و راه‌های کنار آمدن با بیماری را بیاموزد، باعث می‌شود که استرس آنها تا حد زیادی کم شود و خود آنها اظهار کنند که زندگی‌شان، با وجود بیماری، لذت‌بخش‌تر شود.
مسلم است که آموزش، مشاوره و گوش سپردن به مشکلات بیماران، نیازمند صرف زمان زیادی است که در 10 دقیقه نمی‌گنجد.
چه کسی از کار دکتر سر در می‌آورد؟
«آقای دکتر، پایم درد می‌کند.»
دکتر پای بیمار را معاینه می‌کند. پای سالم را هم معاینه می‌کند. سرش را تکان می‌دهد و چیزی در دفترچه بیمه او می‌نویسد. سپس دفترچه را به سمت بیمار دراز می‌کند:«به سلامت!»
شما تصور می‌کنید این بیمار چه حسی پیدا می‌کند، وقتی دفترچه‌اش را می‌گیرد و داخل آن را نگاه می‌کند و جز چند خط که از آن سر در نمی‌آورد، چیزی در آن نمی‌یابد؟ متاسفانه صحنه‌هایی از این دست در درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها و مطب‌های ما، حتی مراکز خصوصی و گران‌قیمت هم بسیار اتفاق می‌افتد.
بیماران، مشتریان و مصرف‌کنندگان خدمات در نظام بهداشت و درمان محسوب می‌شوند و رضایت این مشتریان از خدماتی که دریافت می‌کنند، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی اثربخشی این خدمات است. مطالعات انجام شده در کشورهای گوناگون نشان می‌دهد زمانی که پزشک برای بیمارش می‌گذارد، نقش بسیار موثری در احساس رضایت او دارد.
در مطالعه محققان دانشگاه کلیولند، که در شماره نوامبر سال 1998 نشریه پزشک خانواده منتشر شد، مشخص شد رضایت بیمار با زمانی که پزشک برای او می‌گذارد، رابطه مستقیم و مشخصی دارد.
در این بررسی بیش از 2 هزار و 300 مورد ویزیت بزرگسالان، توسط پزشکان خانواده، ارزیابی شد و بیماران به پرسش‌های محققان پاسخ گفتند. در ویزیت‌های بیش از 15 دقیقه، صحبت‌های پزشک در مورد تفسیر نتایج آزمایش‌ها و نیز یافته‌هایی که از معاینه بالینی او به دست آورده، برای بیماران مهم بوده و رضایت آنها را افزایش می‌داد. اما اگر زمان ویزیت کمتر از 15 دقیقه بود، این گفته‌ها تاثیری در جلب رضایت آنها نداشت.
نکته جالب توجه در این نتایج آن بود که بیماران مسن نسبت به زمانی که پزشک برای گفت‌وگو و معاینه آنها می‌گذارد، حساس‌تر بودند. شاید اگر در این مطالعه، بیماران خردسال و والدین‌شان هم قرار داشتند، حساسیت‌های خاص والدین و تنش‌ها و اضطراب‌های آنان در این باره و اهمیت وقتی که پزشک برای برقراری ارتباط با کودک بیمار بگذارد نیز لحاظ می‌شد. اما این که زمان مطلوب از نظر بیماران چقدر است، در مطالعات دیگر بررسی شده است.
یکی از این مطالعات، که در شماره آگوست 2007 نشریه مدیریت تدابیر پزشکی، چاپ شد، زمان مطلوب از نظر بیماران، با توجه به متغیرهای دموگرافیک آنها تجزیه و تحلیل شد. میانگین زمان اعلام‌شده از سوی بیماران، 4/15 دقیقه بود. بنابراین هرچه زمان ویزیت طولانی‌تر بود، آنها از پزشک بیشتر رضایت داشتند. بیماران اظهار می‌کردند وقتی در مورد شیوه‌های مختلف درمان با آنها صحبت می‌شده، احساس رضایت آنها هم بیشتر می‌شده است.
صحبت در مورد بیماری، لطف است یا وظیفه؟
«ببین آقای مظاهری، الان ریه‌ات آب آورده، علتش هم عفونتی است که دچار آن شدی و آن سرفه‌های مزاحم را به وجود آورده بود. حالا می‌خواهم یک سوزن وارد کیسه دور ریه‌هایت بکنم و مقداری از مایع عفونی دورش را بکشم. این طوری حالت یک کم بهتر می‌شود. مایع را به آزمایشگاه می‌بریم تا علت اصلی بیماری را بهتر تشخیص بدهیم و از درستی درمان‌مان مطمئن بشویم. اولش یک کم درد دارد، اما خیلی زود برطرف می‌شود....»
یک بیمار، مسلما صلاحیت تشخیص درست و غلط کار پزشک را ندارد، اما این حق اوست که بداند بیماری‌اش چیست، راه‌های مختلف ممکن برای درمانش کدام است، هزینه مالی و عوارض هر درمان چیست و امکان بهبود او چقدر است. این موضوع به خصوص در درمان‌های جراحی و فرایندهای تهاجمی و نیمه تهاجمی، مانند نمونه‌ای که در اینجا ذکر شد، اهمیت زیادی پیدا می‌کند؛ یک دلیل مهم آن این است که احتمالا بیمار در زمان انجام جراحی بیهوش است و متوجه اتفاقی که می‌افتد، نخواهد بود.
اما دلیل مهم‌تر این است که به طور معمول، جراحی و سوزن و تیغ، با درد و زخم و خون‌ریزی آشکار و پنهان همراه است. توضیحات کادر درمانی، می‌تواند علت انتخاب چنین روش‌ها و اهدافی را که از آنها انتظار می‌رود، برای بیمار تشریح کند و از اضطراب یا حتی مقاومت او در برابر آن، تا حد زیادی کم کند.
منشور حقوق بیمار، که امروزه در هر بیمارستان دولتی یا خصوصی نصب شده، مفادی دارد که صحبت در مورد بیماری و درمان آن، تنها یکی از اجزای آن است. در بند سوم این منشور که توسط معاونت سلامت وزارت بهداشت منتشر شده، آمده است: « بیمار حق دارد در خصوص مراحل تشخیص، درمان و سیر پیشرفت بیماری خود اطلاعات ضروری را شخصاً و یا در صورت تمایل از طریق یکی از وابستگان از پزشک معالج درخواست نماید به طوری که در فوریت‌های پزشکی این امر نباید منجر به تأخیر در ادامه درمان یا تهدید جانی بیمار گردد.»
در بند چهارم نیز تصریح شده که: «بیمار حق دارد قبل از معاینات و اجرای درمان اطلاعات ضروری در خصوص عوارض احتمالی و یا کاربرد سایر روش‌ها را در حد درک خود از پزشک معالج دریافت و در انتخاب شیوه نهایی درمان مشارکت نماید.»
رازداری پزشک، حق محرمانه بودن اطلاعات پزشکی بیمار و نیز حق او از بهره‌مندی از بهترین و موثرترین روش‌های موجود درمانی، از دیگر حقوق شناخته شده بیماران است. کاش هم بیماران و هم پزشکان و پرستاران ما، این منشور را تنها تابلویی نصب شده بر روی دیوار نبینند و نسبت به اجرای آن حساس باشند.
منشور حقوق بیمار
1 ـ بیمار حق دارد در اسرع وقت درمان و مراقبت مطلوب، مؤثر و همراه با احترام کامل را بدون توجه به عوامل نژادی، فرهنگی و مذهبی از گروه درمان انتظار داشته باشد.
2 ـ بیمار حق دارد محل بستری، پزشک، پرستار و سایر اعضای گروه معالج را در صورت تمایل بشناسد.
3 ـ بیمار حق دارد در خصوص مراحل تشخیص، درمان و سیر پیشرفت بیماری خود اطلاعات ضروری را شخصاً و یا در صورت تمایل از طریق یکی از وابستگان از پزشک معالج درخواست نماید به طوری که در فوریت‌های پزشکی این امر نباید منجر به تأخیر در ادامه درمان یا تهدید جانی بیمار گردد.
4 ـ بیمار حق دارد قبل از معاینات و اجرای درمان اطلاعات ضروری در خصوص عوارض احتمالی و یا کاربرد سایر روش‌ها را در حد درک خود از پزشک معالج دریافت و در انتخاب شیوه نهایی درمان مشارکت نماید.
5 ـ بیمار حق دارد در صورت تمایل شخصی و عدم تهدید سلامتی آحاد جامعه طبق موازین قانونی رضایت شخصی خود از خاتمه درمان را اعلام و یا به دیگر مراکز درمانی مراجعه نماید.
6 ـ بیمار حق دارد جهت حفظ حریم شخصی خود از محرمانه ماندن محتوای پرونده پزشکی، نتایج معاینات و مشاوره‌های بالینی جز در مواردی که براساس وظایف قانونی از گروه معالج استعلام صورت می گیرد اطمینان حاصل نماید.
7 ـ بیمار حق دارد از رازداری پزشک و دیگر اعضای تیم معالج برخوردار باشد لذا حضور بالینی افرادی که مستقیماً در روند درمان شرکت ندارند موکول به کسب اجازه بیمار خواهد بود.
8 ـ بیمار حق دارد از دسترسی به پزشک معالج و دیگر اعضای اصلی گروه معالج در طول مدت بستری، انتقال و پس از ترخیص اطمینان حاصل نماید.
9 ـ بیمار حق دارد با کسب اطلاع کامل از نوع فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی بیمارستان که بر روند سلامتی و درمان او مؤثرند تمایل و رضایت شخصی خود به مشارکت درمانی را اعلام و یا در مراحل مختلف پژوهش از ادامه همکاری خودداری نماید.
10 ـ بیمار حق دارد در صورت ضرورت اعزام و ادامه درمان در سایر مراکز درمانی، قبلاً از مهارت گروه معالج، میزان تعرفه‌ها و پوشش بیمه‌های خدمات در مرکز درمانی مقصد مطلع گردد.
