براثر افزایش و تمرکز جمعیت و نیز بهره برداری چند شکلی و یک سویه (بدون جبران یا برگرداندن آنچه از طبیعت برداشته شده)، ظرف نیم قرن اخیر، نیمی از جنگل های باقی مانده امروزی به وضعیت مخروبه تبدیل شده اند و سالانه 14 هزار هکتار از پوشش عرصه های جنگلی محو گردیده، تغییر کاربری یافته و این روند همچنان با افزایشی سالانه ادامه دارد.
این اراضی اغلب از مالکیت دولت خارج می شوند و تا زمان بسیار طولانی صدور ر ای و بازپس گیری، مشمول مرور زمان می شود. گرچه تلاش جان برکفان حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست، که ظرف سالهای اخیر به طور متوسط سالانه 21 نفر از آنان مورد ضرب و شتم و حتی شهادت قرار می گیرند، اما تأثیر این ممانعت ها در برابر شدت هجوم ها قابل قیاس نیست.
در شمال کشور، سالانه 15 تا 25 تن در هکتار فرسایش و شست وشوی خاک وجود دارد، در حالی که برای تشکیل هر 25 میلی متر خاک حداقل 300 سال وقت لازم است. بهره برداری بی رویه از گیاهان دارویی در جنگل ها و مراتع برای صدور آنها، بهره برداری بی رویه از معادن سنگ، پوک شدن خاک و در نتیجه رانش های وسیع در این اراضی، مدیریت نامشخص آبخیزها و رودخانه ها، برداشت بی رویه شن و ماسه و به هم خوردن شکل طبیعی رژیم هیدرولیک رودخانه، حذف گونه های گیاهی و جانوری در معرض خطر، مکان یابی ناقص و اشتباه مسیر جاده و ابنیه فنی، ایجاد برش و قطعه قطعه کردن اکوسیستم های یک پارچه حیاتی موجب می شوند تا سرمایه های ملی، فرصت های تولید، امکانات و نعمات خدادادی مشمول هشدار حق تعالی در قرآن کریم شوند و به نمادهای تهدید نسل حاضر و نسل های بعدی جلوه گری نمایند.
به هر حال از آنجا که جبران این صدمات در کوتاه مدت و حتی برخی موارد در درازمدت هم مقدر نمی باشد، شایسته است پیشنهادات زیر مورد توجه و اقدام قرار گیرند.
1- شورایعالی حفاظت محیط های طبیعی تحت مدیریت استانداری های شمال کشور و مرکب از دستگاه های نامبرده ذیل به صورت نهاد رسمی و دارای رأی قابل اجرا شکل گیرد تا نسبت به تدوین و ارائه طرح ها به شورایعالی محیط زیست کشور اقدام نماید. ترکیب پیشنهادی: استانداری، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، معاونت سازمان جنگلها و مراتع در شمال، اداره کل منابع طبیعی استان، اداره کل حفاظت محیط زیست استان، سازمان جهاد کشاورزی، دانشکده های منابع طبیعی، مرکز تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات دریای خزر، شرکت آب منطقه ای، دانشگاه علوم پزشکی، مرکز تحقیقات شیلات.
2- کلیه طرح های توسعه ای استان با محوریت بخش کشاورزی و اصلی ترین زیر بخش آن، یعنی منابع طبیعی و محیط زیست، شکل گیرند. از آنجایی که کشاورزی پایدار تنها در بستر آبخیزها و محیط های طبیعی و متعادل قابل دستیابی است، حفاظت از منابع آب، خاک، گونه های گیاهی و جانوری محور تمام برنامه ها و طرح ها قرار گیرد.
3- طرح تفصیلی آمایش سرزمین در مقیاس کاربردی و دارای سامانه و فناوری، به روز رسانی اطلاعات منابع تهیه و به تأیید مراجع ذیربط برسد.
4- تصمیمات محوری و فراگیر توسط مراجع ذیربط اعم از دستگاه های متبوع قوای مختلف که به نوعی به منابع طبیعی و محیط زیست ارتباط می یابد، منوط به انطباق با طرح تفصیلی آمایش سرزمین شمال کشور، مبتنی بر توسعه پایدار مصوب شورایعالی محیط زیست کشور باشد.
5- به رغم اهداف مثبت تصمیم گیرندگان، در امر خطیر واگذاری اراضی به اشخاص ملاحظات غیرفنی و سوء استفاده های بعدی آن خسارت های جبران ناپذیری به انفال وارد نموده است. لذا برای پرهیز از تکرار این واقعه برنامه های خود اشتغالی و واگذاری یا در اختیار گذاشتن اراضی در چارچوب طرح تفصیلی آمایش سرزمین شکل گیرند.
6- در کشورهای صاحب جنگل های مشابه خزر که با مسایل اجتماعی نظیر آنچه در این خطه حاکم است روبه رو بوده اند، تجربه های کارآمدی بجا مانده است. آنها این اکوسیستم ها را ویژه تولید محصولات منابع طبیعی و اکوتوریسم تعیین نموده و لذا در یک برنامه میان مدت همه فعالیت های متضاد با آن به سایر کاربری ها منتقل و تبدیل شده است. اتخاذ این راهبرد نیز می تواند در جهت دهی برنامه های مذکور مفید واقع شود.
7- یکی از مهم ترین مبانی مدیریت مناسب بر این جنگل ها وجود اطلاعات دقیق، روزآمد و فرآیند پردازش اطلاعات و استخراج راهکار اصلاح روش های مدیریت از طریق پژوهش های کاربردی است. در این راستا اولین گام وجود نقشه های مقیاس مناسب برای ثبت مالکیت و حاکمیت بر منابع، اثبات تخلفات، تجاوزات و تغییر کاربری ها با قابلیت تکرار، تصحیح و روزآمد کردن آن است.
مدیریت حفاظت و تولید جنگل ها از طریق پایش مجهز به فناوری اطلاعات زمینی و ماهواره ای با آماربرداری های سراسری با تناوب ده ساله قابل حصول است. با توجه به اینکه مدیریت یکپارچه بر فرآیندهای گسترده و متنوع اطلاعات در حوزه وظایف، امکانات و اعتبارات سازمان جنگل ها نمی گنجد و موافقت رئیس جمهوری کشورمان را برای مشارکت دستگاه های مرتبط در سطح دولت را می طلبد.
8- نظر به اینکه مناسب ترین شیوه اشتغال زایی برای جمعیت های پراکنده، طرح های خرد و محلی است برای تهیه و تدوین طرح های جامع منابع طبیعی شامل: جنگلداری و طرح های چند منظوره الحاقی به آن نظیر پرورش ماهی های سردآبی، پرورش کرم ابریشم، پرورش زنبور عسل، پرورش قارچ، پرورش پرندگان وحشی، جوجه کشی و مرغ محلی، قالی و جاجیم بافی، صنایع دستی، سبد بافی، زراعت چوب و درختان سریع الرشد و غیره با حمایت و ارائه تسهیلات بانکی مناسب مساعدت شود تا بدین ترتیب هم دانش آموختگان دانشگاهی جویای کار و هم جوانان روستایی و شهرک های همجوار جنگل از اشتغال مناسب بهره مند شوند.
9- تمامی دستگاه ها، نهادها، شرکتها یا افرادی که برای فعالیت خود از منابع طبیعی، آب و خاک استفاده می کنند موظف باشند ارزش طبیعی آن را که معادل ریال به آنها اعلام می شود به دولت پرداخت نمایند تا در زمینه احیاء و بازسازی و جبران ضایعات وارده از ناحیه همان نوع فعالیت مصرف گردد.
1۰- استقرار صنایع در شمال کشور منوط به سازگاری آن با محیط های طبیعی و در خدمت مستقیم بخش کشاورزی باشد.
11- برای رفع مشکلات اجرایی طرح «صیانت از جنگل های شمال» تمهیدات لازم اندیشیده شود، این طرح با تمامی ابعاد با سرعت هر چه بیشتر به جریان درآید و دستگاه های متعهد، تعهدات تعریف شده را به عمل رسانند.
12-به رغم صدور دستور برخورد با قاچاقچیان، متخلفین و متجاوزین به منابع طبیعی و محیط زیست توسط رده های عالی قوای مجریه و قضاییه مشکلات همچنان جاری است. تأکید بیشتر برای بررسی و رفع علت یا علت ها بسیار کارساز خواهد بود.
13- شبکه حفاظت محیط های طبیعی با همکاری سازمان یافته فرمانداری ها، شوراهای اسلامی، بسیج، سپاه، نیروی انتظامی و هماهنگی سازمان جنگلها و مراتع و محیط زیست سازماندهی شود.
14- تشکل های زیست محیطی و منابع طبیعی غیردولتی ذی صلاح برای پشتیبانی فرهنگی و بسیج کردن مردم مورد تقویت و حمایت قرارگیرند.
اسماعیل کاظمی
رئیس هیأت مدیره جامعه جنگلبانی ایران- مازندران
