ایران شانزدهمین کشور پرجمعیت جهان است و در سال‌های گذشته، سرمایه‌گذاری فراوانی برای کنترل رشد بی‌رویه جمعیت صورت گرفته، با این‌حال، شیوع 6/18 درصد بارداری ناخواسته در کشور، همچنان باعث تولد سالانه 300 هزار کودک بی‌دعوت می‌شود.
سؤال این است که با وجود بحران جمعیتی در سال‌های گذشته، برنامه‌های تنظیم خانواده از زمان اجرا چه سیری را طی کرده‌اند و سیاست‌های مختلف دولتمردان در افزایش و کاهش جمعیت و با توجه به منابع مالی چه تغییراتی را در برنامه‌های تنظیم خانواده به وجود آورده است؟
دکتر ملک‌افضلی، استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران در پاسخ به این پرسش به همشهری می‌گوید: برنامه تنظیم خانواده در 10 سال اول انقلاب با مشکلاتی مواجه بود و این‌طور تفسیر می‌شد که ما به‌عنوان یک کشور اسلامی باید نسلمان را زیاد کنیم، ولی خوشبختانه بعد از ارائه مدارکی مبنی بر این که فاصله‌گذاری بین تولد کودکان و حامله‌شدن در سن مناسب سلامت مادر و کودک را افزایش می‌دهد، برنامه تنظیم خانواده پذیرفته شد و از سال 1368 این برنامه به تصویب دولت رسید.
وی ادامه می‌دهد: از آن سال به بعد تمام وسایل پیشگیری از بارداری به‌خصوص قرص، کاندوم و آی‌یو‌دی در تمام مراکز بهداشتی و خانه‌های بهداشت عرضه شد و بعدها مجوز بستن لوله‌ها در زنان و مردان هم داده شد به‌طوری‌که ما تا سال 73 و 74 تمام روش‌های پیشگیری از بارداری را داشتیم و این اتفاقات همراه با توسعه مراکز بهداشتی در روستاها بود.
وی با بیان این که تمام این عوامل سبب شدند که خانواده‌ها به‌طور آگاهانه از برنامه‌های تنظیم خانواده استفاده کنند، به‌طوری که الان حدود 75 درصد از زوج‌ها به نوعی از این برنامه‌ها استفاده می‌کنند؛ یعنی حدود 57 درصد از وسایل مدرن پیشگیری و مابقی از روش‌های سنتی استفاده می‌کنند.
برنامه بدون توقف
کارشناسان معتقدند بحث تنظیم خانواده در خانواده‌ها نهادینه شده و حالا دیگر هیچ سیاستی نمی‌تواند این فرهنگ را عوض کند.
سؤال این است که جمعیت کشور چقدر باید باشد و آیا منابع کشور کفاف این جمعیت را می‌دهند یا نه؟ البته دولتمردان عقیده دارند که اگر منابع خوب اداره شوند، کفاف جمعیت را هر چقدر هم زیاد باشد، می‌دهند.
اما به گفته استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، نگاه تنظیم خانواده به گونه دیگری است: ما عقیده داریم که خانواده باید چه رفتارهایی داشته باشد تا سلامت افراد را تأمین کند و می‌گوییم اگر زنی زیر 18 سال باردار شود، این هم برای خودش و هم برای کودکش خطرناک است، همچنین اگر زنی در سن 35 سال باردار شود، همین اتفاق می‌افتد.
وی با اشاره به این که ما معتقدیم بهترین سن برای باردار شدن 20 تا 34 سال است یا نهایتا 25 تا 35 سال، می‌افزاید: از طرفی ما اعتقاد داریم فاصله سنی بین کودکان باید 3 سال باشد. پس هر خانواده از دیدگاه سلامت‌نگر می‌تواند 3 تا کودک داشته باشد و اگر ما با رویکرد سلامت به این مسئله نگاه کنیم این عدد بسیار مناسب است چون جمعیت را ثابت می‌کند.
اما نگاه مسئولان وزارت بهداشت به بحث تنظیم خانواده چگونه است؟ دکتر ملک‌افضلی معتقد است: تنظیم خانواده مثل واکسیناسیون است، چون هم آگاهی مردم بالا رفته و هم وزارت بهداشت ترویج و تبلیغ آن را به هیچ وجه غلط نمی‌داند.
به عقیده وی در عین حال روند تنظیم خانواده در کشور ما نسبت به کشورهای دنیا تقریبا نمونه است و هیچ کشوری نتوانسته در طول 20 سال شاهد پیشرفت در این برنامه باشد.
صفر، عدد دوری است
کارشناسان می‌گویند میزان مصرف قرص‌های ضدبارداری ظرف 13 سال گذشته 10 برابر شده و میزان بارداری ناخواسته در سال 84، به 6/18 درصد رسیده در حالی‌که در سال 72، 37 درصد بوده است.
همچنین تعداد تولدهای حاصل از بارداریهای ناخواسته ظرف این سال‌ها 70 هزارتا کاهش پیدا کرده است، اما با همه این اوصاف، کارشناسان معتقدند باید با اقدامات علمی و تنوع‌بخشی به روش‌های ضدبارداری، میزان بارداریهای ناخواسته را همچنان کاهش داد.
اگرچه هر چقدر هم برنامه‌های تنظیم خانواده به‌روز شوند، میزان بارداریهای ناخواسته در هیچ‌جای دنیا هیچ‌گاه به صفر نمی‌رسد.
دکتر ملکی‌افضلی می‌گوید: حاملگی‌های ناخواسته 2 دلیل دارد؛ یکی خانواده‌هایی که از برنامه‌های تنظیم خانواده استفاده نمی‌کنند که البته تعدادشان کم است و دیگر خانواده‌هایی که از روش‌های سنتی برای پیشگیری از بارداری استفاده می‌کنند که عمده حاملگی‌های ناخواسته به همین دلیل است.
به گفته وی البته تمام وسایل پیشگیری از حاملگی درصورت درست استفاده نشدن هم با شکست مواجه می‌شوند. او ادامه می‌دهد: پس اولا باید استفاده از این وسایل را به مردم آموزش دهیم، ثانیا استفاده از روش‌های سنتی را کاهش داده و در نهایت با ارائه خدمات و مشاوره بهتر درصد حاملگی ناخواسته را کم کنیم که البته این رقم هیچ گاه به صفر نخواهد رسید.
دکتر اسلامی، رئیس اداره تنظیم خانواده وزارت بهداشت نیز در گفت‌وگو با همشهری با بیان اینکه هدف از تنظیم خانواده در ایران جلوگیری از زاد و ولد نیست، می‌گوید: در برنامه تنظیم خانواده ما به هیچ وجه جلوی زاد و ولد را نمی‌گیریم چون به هر حال افراد در سن ازدواج تمایل به بچه‌دار شدن دارند اما سیاست‌های تنظیم خانواده را به آن‌ها گوشزد می‌کنیم چون ما مثل کشور چین سیاستی مثل کنترل جمعیت نداریم.
روش‌های جدید در راهند
رئیس اداره تنظیم خانواده وزارت بهداشت خاطر نشان می‌کند: ما برای پیشرفت و افزایش پوشش تنظیم خانواده باید تعداد روش‌های پیشگیری از بارداری را افزایش دهیم که این اتفاق هم تقریبا افتاده است. چون در 2 سال گذشته 2 روش جدید را وارد کردیم یکی آمپول‌های تزریقی یک‌ماهه و دیگری قرص لئو‌نورجسترول که عوارض جانبی کمی دارند و کاملا ایمن هستند.
وی با بیان این که هر چقدر این روش‌ها متنوع باشند، ما سلایق مراجعه‌کنندگان را بیشتر تأمین می‌کنیم، در ادامه به روش‌های نوین دیگر پیشگیری از بارداری اشاره می‌کند و می‌گوید: همین‌طور یک روش کاشتنی که تأییدیه‌های بین‌المللی دارد، را می‌خواهیم در مناطقی که دسترسی به ارائه خدمت ندارند تست کنیم چون این روش که یک روش 2 کپسولی است و داخل بازو کاشته می‌شود، تا 5 سال از بروز بارداری جلوگیری می‌کند.
اگرچه سیاست‌های تنظیم خانواده در چند سال گذشته پیشرفت‌های زیادی کرده ولی خالی از چالش هم نبوده است.
دکتر اسلامی در تشریح این چالش‌ها می‌گوید: یکی از چالش‌ها این است که ما هنوز فکر می‌کنیم سیاست‌های این برنامه بیشتر متوجه زنان است نه مردان. چون بارداری و زایمان یک وظیفه کاملا زنانه تلقی می‌شود.
چالش دیگر بارداریهای ناخواسته است که اگرچه رقم آن به 18 درصد کاهش یافته ولی الان از هر 5 مادر یکی می‌گوید که من و همسرم با بارداری مخالف بودیم.
به عقیده وی چالش مهم‌تر، همان نیازهای برآورده نشده است؛ یعنی کسانی که نمی‌خواهند باردار شوند ولی از هیچ روشی هم استفاده نمی‌کنند.
وی می‌گوید: البته تعداد این افراد کم است ولی ما امیدواریم که بتوانیم در پایان برنامه توسعه چهارم در پایان سال 88 رقم آن‌ها را به صفر نزدیک کنیم.
