جای آن نماهای دلفریب و آب و هوای باطراوت حکیمیه را خیابان‌های طویل و آپارتمان‌های کوچک و بزرگ گرفته است. روزگاری که زمین‌های بایر چاهک آباد شد و قناتی پرآب، رنگ سبز به تپه‌های خاکی و زمین‌های بایر شرق تهران پاشید دیگر از یاد رفته اما نام‌هایی مثل چاهک، حکیمیه و امامیه روایتی از همان روزگار است. در گفت‌وگو با «داریوش شهبازی» تهران‌شناس و نویسنده کتاب‌های «پرسه در دارالخلافه»، «روایاتی از تهران قدیم»، «برگ‌هایی از تاریخ تهران» و... علت نامگذاری حکیمیه و تاریخچه این محله را بررسی کرده‌ایم.
محله‌ای که امروز در محدوده ناحیه8 شهرداری منطقه4 قرار دارد و همه آن را با نام محله حکیمیه می‌شناسیمش در عهد قاجار روستایی بود در شرق تهران با درختان سرسبز و قدبرافراشته و کوچه باغ‌های سایه زده‌ای که گاهی محل گذر مسافران تهران به دماوند می‌شد.
اما تاریخچه محله حکیمیه به روایت برخی از مورخان به قرن‌ها پیش از دوران قاجار و آبادانی‌اش در این دوره برمی‌گردد. اکنون شاید کمتر کسی در این محله نام «چاهک» را شنیده باشد. روزگاری که حتی هنوز خبری از درختان قدبرافراشته این محدوده نبود حکیمیه امروزی، چاهک نام داشت.
نامی رایج که در برخی شهرها و روستاهای مناطق مختلف کشور نیز با آن روبه‌رو می‌شویم. شهبازی، تهران‌شناس در این‌باره می‌گوید: «حرف ک در واژه چاهک نشانه تصغیر و به معنای چاه کوچک است. این نام اکنون در بسیاری از مناطق کشور مانند یزد، فارس و... هم شنیده می‌شود.
این احتمال وجود دارد که در حکیمیه یا همان چاهک، چاه یا چشمه کوچکی وجود داشته که حتی پیش از آبادانی‌اش در دوره قاجار منبعی برای حیات و آبادانی و سکونت عده‌ای در این محدوده بوده است. همچنین آن‌طور که بلاغی، نویسنده تاریخ تهران می‌گوید چاهک یک نام باستانی برای حکیمیه است و بر این اساس می‌توان گفت تاریخچه حکیمیه به قرن‌ها پیش از آبادانی در دوران قاجار و تبدیل شدن به باغی باصفا برمی‌گردد.»
- به نام پیشخدمت ناصرالدین شاه
چاهک تا پیش از عهد قجر به میرزا محمد لواسانی وزیر تعلق داشت. اما در همین دوره بود که زمین‌های بایر این محدوده جان دوباره گرفت و البته نام تازه‌ای برای خود دست و پا کرد. در جست‌وجو برای علت نامگذاری محله حکیمیه به نام «علی‌نقی حکیم‌الممالک» می‌رسیم؛ نامی که به پیشینه این محله اشاره دارد که در آغاز روستا و باغی کوچک در حدود 10 کیلومتری شمال شرق تهران قدیم بود. شهبازی می‌گوید:
«حکیم‌الممالک پسر میرزا اسماعیل‌خان بود که هر دو از پیش‌خدمتان ناصرالدین شاه قاجار بودند. حکیم‌الممالک پس از خرید این اراضی، قناتی در آن حفر کرد و به تدریج باغ و عمارتی در آن ساخت و این محدوده نیز به دلیل خدمات او برای آبادانی، حکیمیه نام گرفت.» نام حکیمیه و ماجرای این نامگذاری در بسیاری از آثار مکتوب تهران قدیم نیز تکرار شده است. همچنان که به گفته شهبازی اعتماد‌السلطنه در مرآت‌البلدان به این موضوع اشاره کرده و می‌نویسد:
«چاهک نقاط و آثار خرابه‌ای بود در بین راه تهران به مازندران واقع در سمت شرق این شهر و طرف جنوب البرز، بایر و خالی از سکنه، متعلق به ورثه میرزا محمد لواسانی وزیر. جناب میرزا علی نقی حکیم‌الممالک، پیشخدمت‌باشی سلام، آن را ابتیاع کرده، قنات آن را دایر، باغی و عمارتی و آبادی در آن ایجاد کرده و حکیمیه‌اش نامید.»
- از امامیه میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی تا امامیه نوه‌اش
حکیمیه در دوره‌ای نیز به «امامیه» معروف بود. هنوز هم این نام از گوشه و کنار محله و از زبان ساکنان قدیمی شنیده می‌شود. این نام نیز به بخش دیگری از تاریخچه پر و پیمان حکیمیه اشاره دارد. شهبازی دراین‌باره می‌گوید: «اگرچه حکیمیه را میرزا علی‌نقی‌خان حکیم‌الممالک آباد کرد اما او کمی بعد روستای‌‌آباد شده شرق تهران را به میرزا زین‌العابدین، امام‌جمعه وقت تهران فروخت. پس از آن بود که زمین‌های حکیمیه به دلیل تعلق به امام‌جمعه تهران میان تهرانی‌ها به امامیه معروف شد و این نام تا مدت‌ها به این محدوده روستایی در شرق تهران اطلاق می‌شد.»
در این میان محله دیگری نیز در تهران قدیم به امامیه معروف بود. نام‌هایی که در 2دوره مختلف به 2محدوده مجزا در شرق تهران اطلاق می‌شد و این شباهت در نامگذاری نیز برخی مورخان را به اشتباه انداخته است. شهبازی می‌گوید: «در دوران قاجار 2نقطه متفاوت در شرق تهران به امامیه معروف بود که دلیل نامگذاری هر دو آنها امام‌جمعه‌های وقت تهران بوده‌اند. امامیه قدیمی‌تر در محدوده میدان امام حسین(ع) فعلی قرار داشت که جنوب‌شرق عشرت‌آباد می‌شد و امامیه دیگر که ما آن را با نام حکیمیه می‌شناسیم در شمال شرق تهرانپارس یا همان محله حکیمیه فعلی. نام امامیه قدیمی‌تر از نام میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی که نخستین امام‌جمعه تهران بود گرفته شده است.
میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی توسط فتحعلی شاه قاجار از اصفهان به تهران، دعوت و به‌عنوان نخستین امام‌جمعه تهران معرفی شد. پس از آن و با گسترش شهر تهران در دوران حکومت ناصرالدین شاه بود که میرزا زین‌العابدین امام‌جمعه وقت تهران که نوه دختری میرمهدی خاتون‌آبادی نیز بود اراضی حکیمیه فعلی را از حکیم‌الممالک خرید و آن محدوده نیز امامیه نام گرفت؛ موضوعی که برخی مورخان و تهران‌شناسان را به اشتباه انداخته و عده‌ای میان محل دقیق امامیه‌ها دچار اختلاف و اشتباه شده و برخی دیگر نیز این دو را با هم خلط کرده‌اند.»
نظر شما