خیلی از پدربزرگ‌ها باورشان نمی‌شد روزی پس از ۶۶سال انس گرفتن با «قصه ظهر جمعه» گوش‌هایشان از شنیدن صدای آرام و دلنشین «محمدرضا رهگذر» محروم شود. بیشتر سفره‌های صبحانه خانوادگی فقط به عشق برنامه «صبح جمعه با شما» بود که پهن می‌شد. اجرای برنامه ورزش باستانی در رادیو تهران بود که ورزشکاران زورخانه را جانی تازه داد. در واقع رادیو در سال‌های اوج خود توانسته بود تأثیرات عمیق رفتاری بر پیکره جامعه بر جای گذارد و طیف عظیمی از مخاطبان رسانه‌ها را با خود همراه کند.
- ۶۰درصد مردم شنونده رادیو بودند
حسن خجسته‌باقرزاده از استادهای جامعه‌شناسی رادیو و ارتباطات در دانشگاه تهران و دانشکده صداوسیما در مورد تأثیر اجتماعی رادیو در ایران می‌گوید: «وقتی در سال۱۳۱۹رادیو به ایران آمد، تا سال‌های سال تنها رسانه دولتی بود. در آن زمان رادیو به‌عنوان تنها تفریح در کنار کسب اطلاعات، اخبار و... برای مردم مطرح بود؛ تا جایی که بسیاری با رادیو زندگی می‌کردند و رادیو به‌عنوان رسانه بلامنازع در ایران بود. در واقع اصل طلایی و قدرت رادیو در ایران با اوج شنونده و توجه، از سال‌های اول انقلاب تا سال ۶۵ و ۶۶ است که در همه حوزه‌ها نفوذ داشت و تأثیرگذار بود. از این سال‌ها به بعد رادیو بخشی از شنونده‌هایش را از دست داد که ناشی از توسعه رسانه‌های دیگری مانند تلویزیون بود».
جنس رابطه شنونده با رادیو به‌صورت عمقی و به‌تدریج بود و به همین علت روی مخاطبانش تأثیر جدی می‌گذاشت. روزانه طیف عظیمی از مردم، از کاسب و بقال گرفته تا رانندگان تاکسی و ورزشکاران، افراد بیسواد و تحصیل‌کرده، همه و همه سرصبحشان را با صدای گرم گوینده‌ای که با قدرت و پرانرژی سلام و صبح بخیر می‌گفت شروع می‌کردند. خجسته که مدتی هم به‌عنوان معاون صدای جمهوری اسلامی ایران فعالیت داشته ادامه می‌دهد:
«در سال‌های اوج رادیو ۶۰درصد مردم شنونده این رسانه بودند و همه آنها یک درک مشترک داشتند و می‌گفتند «رادیو دوست من است». به حرف‌هایش گوش می‌دادند و در مقابل مشاهده می‌کردند که انتظاراتشان از دوستی که دارند در چارچوب درست برآورده می‌شود. البته چون فقط یک رادیو وجود داشت و در زمان‌های محدودی برنامه اجرا می‌کرد موجب می‌شد تا بیش از حد مورد توجه باشد».
- ارتباط عمیق با لایه‌های معرفتی مردم
رادیو در روزهای اوج خود به‌علت استفاده از نظرات مخاطبان در برنامه‌ها، شریک دانستن آنها در تولید و پخش، احساس تعلق به جمع، کمک به اجرای نقش‌های اجتماعی، خود را دخیل دانستن در پیام و خبر، در کنار خانواده‌ها بودن، تزریق آرامش و کاهش فشار زندگی روزمره، تقویت ارزش‌های شخصی و کمک به تصمیم‌گیری اقتصادی به‌ویژه در خرید یک محصول یا خدمات و همبستگی و هم احساسی میان نسل‌ها موردتوجه شنوندگانش بود.
خجسته که بیش از ۲دهه از فعالیتش در رادیو می‌گذرد، در این زمینه می‌گوید: «رادیو به‌عنوان رسانه‌ای پرقدرت به زندگی جاری مردم وصل بود و اگر مردم زیر فشار مشکلات اقتصادی، تورم، گرانی و کمبود بودند بازخوردش را در رادیو می‌شنیدند و همین نزدیکی حس اعتمادشان به این رسانه را بیشتر می‌کرد. توجه مطلوب به بخش موســیقی و اجتناب از پخش موسیقی‌های استرس‌زا و غمگین گامــی مهــم در جهــت نشــاط، تحرک، انگیــزش و پویایی افــراد یک جامعه و به تبع آن محقق شدن جامعه‌ای پرنشاط و با امید به زندگی بالاتر بود که در رادیو به این مهم در گذشته بیشتر توجه می‌شد.
مردم با گوش دادن به برنامه‌های صبحگاهی دید خوش‌بینانه‌تری به یک روز کاری پیدا می‌کردند. غیر از آن، رادیو روی لایه‌های معرفتی مردم نیز تأثیرگذار بود و سعی داشت با چینش درست تقویتشان کند تا شنوندگانش به فهم بهتر و مثبت‌تری از خود برسند و شخصیتشان را در حوزه اجتماعی قوی‌تر کنند. زمانی که مخاطب این احساس را در عمق وجودش می‌دید تعلق خاطرش به رادیو دوچندان می‌شد».
او ادامه می‌دهد: «این ارتباط عمیق با مردم طوری بود که رادیو اگر می‌خواست می‌توانست در هر زمان به‌ویژه در زمان‌هایی مانند جنگ با پخش برنامه‌هایی از رادیو موج همگانی ایجاد کند. البته تنها رسانه بودن این مزیت را به وی می‌داد؛ چون ما فقط یک رادیو داشتیم و هیچ رسانه‌ای به مانند آن قدرتمند نبود و توجه مردم صرفا به رادیو بود. اما به مرور با تعدد شبکه‌های رادیویی مخاطبان آن نیز توزیع شدند؛ مثلا کسانی که شنونده رادیو جوان هستند ممکن است رادیو معارف را کمتر گوش بدهند. بنابراین هر رادیو اگر بخواهد موج ایجاد کند فقط در حوزه مخاطبان خود می‌تواند».
- چه شد که مخاطبان رفتند
از سال‌های۶۷ به بعد، رسانه‌های دیگری در این عرصه مطرح شدند که این خود باعث کاهش مخاطبان رادیو شد. مهم‌ترین دلیل آن، شروع به‌کار رسانه‌های رقیب بود؛ رسانه‌هایی چون کاست، ویدئو و بسیاری از برنامه‌های تلویزیون.
خجسته که مدتی هم در سمت مدیر گروه اجتماعی رادیو تهران فعالیت داشته، می‌گوید: «هر رسانه در سپهر ارتباطی و سپهر رسانه‌ای نقش و کارکردی دارد و بقایش تا زمانی است که آن نقش و کارکرد را بتواند با حداکثر کارکرد ادامه دهد. اما سپهر رسانه بسته‌ای نیست که هیچ تحولی در آن اتفاق نیفتد. قبل از رادیو روزنامه‌ها حضور پررنگی داشتند که تمام دنیای ارتباطی را تصرف کرده بودند. با ظهور رادیو و کارکردهای جدیدی که با خود به همراه آورد، موردتوجه قرار گرفت.
بعد از جنگ جهانی دوم با آمدن تلویزیون شرایط جدیدی در سپهر رسانه برای رادیو به‌وجود آمد. بنابراین تحولات و کارکردهای جدیدی برای حفظ مخاطبان به رادیو افزوده شد. به مرور با دیجیتال شدن امکانات ارتباطی این فرصت را ایجاد کرد که به‌رغم تکثر، تنوع نیز به وجود آید. متقابلا رسانه‌های متعدد دیگری نیز با انواع گوناگون وارد شدند؛ یعنی اگر زمانی تلویزیون جا را برای رادیو تنگ کرد رسانه‌های جدید امروز جا را برای همه از جمله خودشان تنگ کرده‌اند. در مجموع هر رسانه به مرور در طول تاریخ در سپهر رسانه‌ای در حوزه‌ای قرار می‌گیرد که کارکرد واقعی و حقیقی‌اش را نمایان سازد. رادیو نیز در دوره تطبیق و سازگاری با محیط جدید است.
در گذشته سعی می‌شد با ایجاد رادیو موسیقی بخشی از مخاطبان حفظ شوند. البته رسانه‌هایی مانند تلویزیون هم این کار را کردند اما مزیت رادیو این بود که چون با یک حس شنیده می‌شد مخاطب می‌توانست ضمن اینکه مشغول کار دیگری است برنامه رادیویی موردعلاقه‌اش را گوش کند. از طرفی پرتابل (قابل حمل) بودن و امکان جابه‌جایی رادیو برای مردم مزیت مهمی بود تا بیشتر اوقاتشان را با رادیو سپری کنند اما امروزه تقریبا همه رسانه‌ها پرتابل(قابل حمل) هستند تا در حال حرکت هم مورد استفاده قرار بگیرند».
این جامعه‌شناس رادیو می‌گوید: «اکنون بلوک مخاطب خیلی توزیع شده است. اگر در گذشته ۳رسانه رادیو، تلویزیون و سینما خیلی موردتوجه بودند اما اکنون بیش از ۱۰نوع رسانه پرقدرت وجود دارد که توانسته نظر مخاطبان را به‌خود جلب کند. گرچه مخاطبان هیچ رسانه‌ای مانند شنوندگان رادیو نیستند که بخشی از آن به ماهیت رادیو بازمی‌گردد و انسی که مخاطب با برنامه برقرار می‌کند.
جنس رابطه شنونده با برنامه رادیو، گرم است. به همین‌خاطر است که اگر انواع متعددی رادیو در اختیار یک شنونده رادیو باشد حداکثر با ۳رادیو ارتباط برقرار می‌کند و یک جدول زمانی خاص برای هر کدام دارد، اما در مورد شبکه‌های تلویزیونی، مخاطب ممکن است با ۱۵تا ۲۰شبکه ارتباط برقرار کند. با وجود اینکه درصد مخاطبان نسبت به گذشته ریزش داشته اما مدت زمان شنیدن رادیو به‌خاطر تنوع آن بیشتر شده. این تنوع موجب می‌شود تا بعضی از نیازهای گوناگون مخاطب از این طریق تأمین شود».
نظر شما