عروسک‌های دست‌ساز سنتی بخشی از قدیمی‌ترین میراث بشر هستند که امروزه با ورود عروسک‌های خارجی و رشد تکنولوژی، کارکرد و نقش خود را در زندگی از دست داده‌اند. به دنبال منسوخ شدن این عروسک‌ها، آداب، رسوم و فرهنگ بومی آن منطقه نیز به دست فراموشی سپرده خواهد شد.
- عروسکی به نام لعبتک
یکی از این عروسک‌ها، موسوم به «لوبتک-لعبتک» در سیستان و بلوچستان است. این عروسک که بیشتر نمایانگر پوشش محلی مردم این منطقه است، با پارچه، زیورآلات و ابزار دست‌ساز بومی ساخته می‌شود. لعبتک به معنای عروس کوچک است که هنوز هم در روایت‌های عامیانه مردم این خطه مورد استفاده قرار می‌گیرد. به گفته مادران و مادربزرگ‌های سیستانی هروقت می‌خواستیم از کسی ستایش کنیم و از او با عشق و محبت یاد کنیم به او می‌گفتیم لعبت یا لعبتک.
یکی از مادران سیستانی درباره این عروسک می‌گوید: لعبتک یک عروسک دست‌ساز است که بیشتر به شکل دختر ساخته می‌شود. بدن عروسک از یک چوب و سر آن از یک تکه پارچه گرد تشکیل می‌شود. لباس عروسک نیز یک تکه پارچه به شکل لباس محلی یا چادرهای محلی زنان زابلی است. «هاجر زوری» ادامه می‌دهد: آرایش صورت و موی این عروسک بر اساس رسوم و فرهنگ کهن بانوان این منطقه شکل گرفته است. دوخت سنتی لباس سیاه‌دوزی سیستان و بلوچستان هم یکی از پوشش‌های مخصوص لعبتک است که پیشینه کهنی دارد.
او می‌افزاید: مادرش با چوب درختان گز و چند تکه پارچه، برایش لعبتک درست می‌کرد. به اعتقاد وی در دورانی که نه مهد کودک بود نه پارک، همدم همه کودکان از فقیر تا ثروتمند، لعبتک بود. زوری ادامه می‌دهد: برای ما مهم نبود ظاهر عروسکمان چه شکلی است اما حالا انواع عروسک‌های رنگارنگ موجود در بازار، میل مصرف‌گرایی و خرید را در کودکان ایجاد می‌کند تا بازی و سرگرمی.
- نقش عروسک‌های بومی در انتقال فرهنگ
مدیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شماره ۲ زابل درباره بازی با عروسک‌ها می‌گوید: عروسک‌ها درواقع ابزاری برای یادگیری مفاهیم مختلفی در زندگی کودکان است. عروسک‌های بومی به بهترین شکل می‌توانند رسم و رسوم و آیین‌هایی را که نسل به نسل به مادران این سرزمین رسیده، به میراث‌داران آینده منتقل کنند. «زهرا کلبعلی» می‌افزاید: عروسک نماد و الگویی برای پوشش و فرهنگ بومی هر منطقه است که می‌تواند به راحتی در دسترس کودکان و نوجوانان آن خطه قرار گیرد. وی در ادامه می‌گوید: عروسک‌های بومی محلی را باید به عنوان میراثی گرانبها حفظ کرد تا از طریق آن پوشش سنتی منطقه فراموش نشود. نکته جالب این که، لعبتک سیستان، پوشش کاملی برگرفته از پوشش کهن و اصیل ایرانی در این منطقه دارد.
- برگزاری کلاس‌های آموزشی
مدیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شماره ۲ زابل می‌افزاید: برای احیای عروسک بومی سیستان یا همان لعبتک، کلاس‌های آموزشی در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار می‌شود که مورد استقبال کودکان قرر گرفته است. کلبعلی بیان می‌کند: در این کارگاه‌ها کودکان یاد می‌گیرند لعبتک را بسازند و لباس بر تنش کنند. با توجه به این‌که کودکان و نوجوانان در انتخاب عروسک به رنگ و ظاهر آن توجه می‌کنند سعی شده لعبتک با تغییرات جدیدی ظاهر شود تا برای نوآموزان علاقه‌مند جذاب‌تر شود. وی بیان می‌کند: تلاش می‌کنیم لعبتک سیستان مانند عروسک‌های دارا و سارای ایرانی ثبت ملی شود و آن را به عنوان نماد منطقه سیستان به همگان معرفی کنیم.
- نمایشگاهی برای دست‌ساخته‌های بومی
مدیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شماره ۲ زاهدان تصریح می‌کند: برای احیای این میراث فرهنگی در روز دختر مراسمی در کانون برگزار شد که در آن، یکی از مادران به بچه‌ها ساختن لعبتک را به روش ساده آموزش داد. کلبعلی با اشاره به برگزاری نمایشگاه‌های دست‌ساخته‌های بومی، می‌افزاید: نمایشگاه‌هایی با هدف تحقق شعار سال (رونق تولید) و ایجاد انگیزه و تقویت مهارت‌آموزی برپا شده است. احیای هنرهای بومی و سنتی، به عنوان نماد فرهنگی استان، یکی از جلوه‌های مهارت‌آموزی است که در این نمایشگاه‌ها عرضه می‌شود و می‌تواند با توانمندسازی زنان، تولید را هم رونق دهد.
وی اظهار می‌کند: آثار این نمایشگاه‌ها در طول فصل تابستان و در کارگاه‌های گوناگون از سوی هنرمندان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سیستان و بلوچستان در سراسر استان ساخته می‌شود. به گفته وی مراکز فرهنگی‌هنری شماره یک و ۲ ایرانشهر، یک و ۲ خاش، ۲، ۴ و ۵ زاهدان، یک زابل، زهک، هامون و مجتمع زاهدان از جمله مراکزی هستند که این نمایشگاه‌ها را دایر می‌کنند.
- نخستین کلاس اسباب‌بازی در استان
مدیر کل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سیستان و بلوچستان نیز می‌گوید: «بازی» زندگی کودکان است و اگر فعالیت‌های آموزشی در قالب بازی برای آنان طراحی شود، اشتیاق و رغبت کودکان دوچندان می‌شود. «معصومه هادی» در ادامه می‌افزاید: بازی، خلاقیت کودکان را افزایش می‌دهد و یادگیری را برای آنان آسان‌تر می‌کند. به همین دلیل هم به عنوان ابزاری قوی می‌تواند ما را در رسیدن به افق‌های آموزشی یاری کند.
هادی می‌گوید: در دی سال گذشته، نخستین کلاس اسباب‌بازی استان با همکاری کانون برگزار شد. این اقدام در پی درخواست وزیر آموزش و پرورش مبنی بر راه‌اندازی اتاق‌های اسباب‌بازی در مدرسه‌ها، با همکاری کانون و آموزش و پرورش استان انجام شد. مدیر کل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان بیان می‌کند: با توجه به تجربه کانون در به‌کارگیری بازی و جایگاه آن در مراکز فرهنگی، هنری و رویکرد تازه آموزش در مدرسه‌ها، شرایطی فراهم شد تا کانون نیز در اجرای این طرح با آموزش و پرورش همکاری کند. وی ادامه می‌دهد: هر فعالیتی در قالب بازی، زمینه ارتقای سطح آموزشی و رفع مشکلات رفتاری، تحصیلی و تربیتی کودکان را فراهم می‌کند.
- ضرورت احیای لعبتک
امروزه با توجه به انبوه تولیدات عروسک‌های داخلی و خارجی در بازار اسباب‌بازی، فرهنگ رنگارنگ ساخت و بازی با لعبتک، عروسکی که روایت‌های کودکانه زنان این سرزمین را در سینه حبس کرده و به دست آیندگان می‌سپرد، در حال فراموشی است و می‌طلبد مسئولان و متولیان فرهنگی، برنامه‌های اثرگذار فرهنگی را برای احیا و بقای این دست‌ساخته باارزش بومی اجرا کنند.
نظر شما