در نامه سازمان نقشه‌برداری کشور آمده است: «محدوده تحت تأثیر پدیده فرونشست در البرز حدود ٧٠٠ کیلومترمربع است و بیشترین نرخ فرونشست سالانه قابل توجه به میزان ٢٩ سانتی‌متر در سال، مربوط به زمین‌های زراعی جنوب اتوبان کرج- قزوین در محدوده روستای حاجی آباد است. »در ادامه این نامه عنوان شده است: «محدوده فرونشست به منطقه شهری حسین‌آباد مهرشهر با نرخ سالانه ١٨ سانتی‌متر در سال نیز رسیده است. در محدوده نظرآباد، ماهدشت و کمال‌شهر نیز این نرخ به ترتیب به ۴ و ۴۸ سانتی‌متر در سال نزدیک شده است. » این پدیده که اصلی‌ترین دلیل آن کاهش آب‌های زیرزمینی است، تنها به روستاها محدود نمی‌شود و در این نامه عنوان شده که فرونشست به مناطق شهری استان هم سرایت کرده است. به گفته سازمان نقشه‌برداری کشور، فرونشست در حسین‌آباد مهرشهر به ۱۸ سانتی‌متر در سال رسیده و به‌ترتیب در محدوده نظرآباد ۴ سانتی‌متر، ماهدشت ۵ سانتی‌متر و کمال‌شهر ۸ سانتی‌متر در سال وسعت خود را افزایش داده است.
- تهدید در مناطق شهری
سرپرست پایش آمار فرونشست البرز رقم ۲۹سانتی‌متری فرونشست در استان را تایید می‌کند و می‌گوید: ۲۹سانتی‌متر فرونشست در سال که برای البرز عنوان شده، بیشترین نرخ در این منطقه است و در مناطق شهری مثل حسین‌آباد مهرشهر این رقم ۱۸ سانتی‌متر در سال است. «عبدالرضا سعادت» می‌افزاید: نهادهای مسئول در البرز آمار و هشدار سازمان نقشه‌برداری را جدی نمی‌گیرند، در حالی که فرونشست در مناطق شهری می‌تواند بسیار خطرناک باشد و در این زمینه ما فقط می‌توانیم آمار و به سازمان‌های مختلف هشدار دهیم که چه اتفاقاتی در حال رخ دادن است. وی در پاسخ به این سوال که خطر آمار اعلام‌شده در البرز چقدر جدی است، می‌گوید: نرخ‌های ۵ و ۶سانتی‌متر به بالا ارقام خطرزا به شمار می‌آیند، اما نرخی که سازمان نقشه‌برداری اعلام می‌کند تنها یک عدد است و این‌که این رقم چقدر می‌تواند خطرساز باشد، به ریزدانه یا درشت‌دانه بودن خاک بستگی دارد و آن هم باید توسط سازمان زمین‌شناسی اعلام شود.
وی ادامه می‌دهد: در مورد جنس خاک مناطقی در البرز که نرخ فرونشست در آنها اعلام شده به سازمان زمین‌شناسی هم اطلاع داده‌ایم تا جنس دانه‌بندی خاک را در منطقه بررسی کند؛ بنابراین شدت خطر در البرز بستگی به تصمیمات سازمان زمین‌شناسی خواهد داشت.
سرپرست پایش آمار فرونشست البرز با اشاره به تاثیر برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی در فرونشست خاک، می‌افزاید: خشکسالی و جنس خاک هم در این پدیده موثر هستند، هر چند که برداشت از سفره‌های زیرزمینی در بخش زراعی از مهم‌ترین عوامل به شمار می‌رود. هر چند تاثیری کهفرونشست در مناطق زراعی دارد کمتر از مناطق شهری و نامحسوساست.
سعادت ادامه می‌دهد: به طور کلی عددهای اعلام‌شده نگران‌کننده‌اند و در خطرآفرین بودن این نرخ به‌ویژه در مناطق شهری تردیدی نیست، به‌خصوص این‌که آمارها درباره منطقه شهری البرز برای اولین بار است که منتشر می‌شوند. وی درباره خطراتی که با وقوع این پدیده مناطق شهری را تهدید می‌کند، می‌گوید: پدیده فرونشست در شهرها باعث سست شدن پایه‌های ساختمان‌ها می‌شود، ضمن این‌که مخاطراتی را هم برای تاسیسات شهری به وجود خواهد آورد.
سعادت با اشاره به عواملی که می‌تواند از پیشرفت فرونشست جلوگیری کند، می‌گوید: با توجه به این‌که بعضی از عوامل در بروز فرونشست طبیعی هستند و برخی غیرطبیعی، نمی‌توان به صورت صددرصد درمقابل این پدیده ایستاد، زیرا جنس خاک را نمی‌توان در منطقه تغییر داد، اما درباره عوامل غیرطبیعی که مهم‌ترین عامل در موضوع فرونشست هستند، می‌توان با تغییر الگوی مصرف آب در زمین کشاورزی به کاهش پیشرفت آن کمک کرد.
- راهکاری برای نفوذ آب به آبخوان‌ها
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری البرز با بیان این‌که بیلان منفی آب‌های زیرزمینی کشور باعث فرونشست یک میلیون هکتار از عرصه‌های کشور در مناطق مختلف شده است می‌گوید: این موضوع می‌تواند نتیجه مدیریت غلط منابع آبی به‌ویژه حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز باشد که هر روز آشکارتر می‌شود. «حامد فرضی» می‌افزاید: با وجود این‌که مطالعه و اندازه‌گیری در این بخش وظیفه ما نیست، اما می‌توان گفت در پهنه‌هایی از دشت‌های البرز، متوسط فرونشست تا ۱۰ سانتی‌متر در سال و با نرخ بیشینه موضعی تا ۲۰ سانتی‌متر است که در مقایسه با نرخ مجاز نیم سانتی‌متر در سال، دشت‌های استان دارای وضعیت بحرانی از نظر پدیده فرونشست هستند.
وی با بیان این‌که میزان نشست زمین در ساوجبلاغ ۲۳ سانتی‌متر است و در دشت اشتهارد که یکی از مناطق اصلی فرونشست استان است، سالانه حدود یک متر سطح آب زیرزمینی پایین می‌رود، ادامه می‌دهد: اگر یک متر کاهش ضخامت آب در آبخوان‌ها را در وسعت دشت منحصربه‌فرد اشتهارد ضرب کنیم، حجم آب کاهشی سالانه در این دشت، عدد تاسف‌آوری خواهد شد که جا دارد به‌صورت جدی و اورژانسی در مورد آن تصمیم‌گیری شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری البرز از فرونشست به عنوان زلزله خاموش یاد می‌کند و می‌گوید: آخرین حد بیابان‌زایی نشست زمین است که بازگشتی ندارد. برنامه‌ریزی در این زمینه فقط برعهده یک دستگاه و یا یک بخش نیست، بلکه سایر بخش‌ها و دستگاه‌های مرتبط نیز باید تعامل کنند. مردم هم در این بخش حلقه مفقوده هستند، چراکه اگر مردم، کشاورزان و باغداران به عمق فاجعه پی نبرند، راه به جایی نخواهیم برد. به گفته وی، یکی از اصلی‌ترین استفاده‌ها از آب‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی است، چراکه بیش از دوسوم مزارع کشاورزی به صورت سنتی آبیاری می‌شوند که ۷۰ درصد آب موجود در این شیوه آبیاری هدر می‌رود.
فرضی با اشاره به وظایف اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری در این بخش می‌گوید: عملیات آبخیزداری یکی از روش‌هایی است که می‌تواند میزان نفوذ آب به زمین را افزایش دهد که البرز از دهه ۴۰ در این زمینه پیشرو بوده، به طوری که قبل از ساخت سد کرج اقدامات آبخیزداری در بالادست سد انجام شده است. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری البرز با اشاره به تنوع عملیات آبخیزداری، ادامه می‌دهد: سدهای سنگی، ملاتی، بتنی، تراس‌بندی تا کپه‌کاری و جنگل‌کاری از اقداماتی است که انجام می‌شود تا آب در سطح زمین جاری نشود و فرصت نفوذ به داخل زمین را داشته باشد.
فرضی اضافه می‌کند: سال گذشته اعتبارات چشمگیری در حوضه آبخیزداری داشتیم و امسال هم ۴۳ میلیارد ریال برای انجام عملیات آبخیزداری از محل اعتبارات ملی در نظر گرفته شد که در ۶۲ هزار هکتار از اراضی استان انجام خواهد شد، اما باید به این‌که نکته توجه داشت که وقتی منطقه‌ای فرونشست می‌کند، دیگر امکان نفوذ آب به آن منطقه وجود ندارد.
- تشکیل کارگروه در استانداری
سرپرست دفتر فنی، امور عمرانی و حمل‌ونقل ترافیک استانداری البرز در پاسخ به این‌که آیا از سوی استانداری اقدامی برای بحران فرونشست زمین انجام شده است یا خیر، می‌گوید: در هر نقطه‌ای که فرونشست وجود داشته و مشکلی به‌وجود آمده است، اکیپ‌هایی اعزام شده‌اند، اما این‌که به صورت گسترده در این زمینه اقدامی شود، هنوز اتفاق نیفتاده است. «غلامحسین سلمانی» با بیان این‌که در رابطه با فرونشست استان باید مطالعات کارشناسی صورت بگیرد، می‌افزاید: با توجه به صحبت‌هایی که در هفته‌های اخیر درباره فرونشست عنوان شده است، تشکیل کارگروه در این زمینه جزو اولویت‌های برنامه‌های استانداری خواهد بود تا اقدام اساسی و کارشناسی در این حوزه صورت بگیرد.
- تاثیر کشاورزی سنتی در بحران فرونشست
مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی البرز با بیان این‌که ۷۰ درصد زمین‌های کشاورزی و باغ‌های استان به روش سنتی آبیاری می‌شوند، می‌گوید: تاکنون ۳۰ درصد از زمین‌های کشاورزی استان به سیستم‌های آبیاری مجهز شده است که شامل ۱۶ هزار هکتار می‌شود. «حجت‌الله رضایی» می‌افزاید: امسال هم تجهیز ۴ هزار هکتار زمین به آبیاری مدرن در قالب یارانه‌های مختلف و با کمک کشاورزان در دستور کار قرار دارد.
وی با بیان این‌که با توجه به کمبود منابع آبی، ضرورت تبدیل آبیاری سنتی و غرقابی در کشاورزی به روش‌های نوین آبیاری بیش از پیش در استان احساس می‌شود، ادامه می‌دهد: امسال به دلیل افزایش قیمت لوازم، لوله‌ها و اتصالات آبیاری، استقبال کشاورزان از این طرح کمتر شده؛ البته وام‌هاییبرای کشاورزان از ۸ تا ۱۳ میلیون تومان در نظر گرفته شده است که می‌تواند کمکی برای کشاورزان باشد.
به گفته وی، اجرای انواع روش‌های نوین آبیاری، پوشش انهار سنتی استان به انواع لوله‌گذاری و پوشش بتنی، لایروبی، مرمت و کول‌گذاری قنوات، تجهیز و نوسازی اراضی کشاورزی و یکپارچه‌سازی اراضی استان از سیاست‌های مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان البرز است، اما برای حفاظت از آب‌های زیرزمینی باید مردم و کشاورزان هم به کمک ما بیایند، چراکه به‌تنهایی نمی‌توان راه به جایی برد.
- چاه‌های غیرمجاز؛ قاتل آب‌های زیرزمینی
استفاده بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی عامل اصلی فرونشست استان عنوان شده است. زخم سفره‌های زیرزمینی در البرز آنچنان عمیق و دردناک است که به این سادگی قابل التیام و درمان نیست. مدیر مطالعات آب منطقه‌ای البرز با بیان این‌که علت اصلی فرونشست در دشت‌ها و آبخوان‌ها افت تراز آب‌های زیرزمینی است می‌گوید: هر سال دشت‌ها فرونشست دارند. دشت‌های البرز نیز از این قاعده مستثنی نیستند و می‌توان گفت آب‌های زیرزمینی سالانه یک متر افت دارد.
«سعید نقدی» می‌افزاید: در مناطقی فرونشست استان سالانه ۲ تا ۳سانتی‌متر است، اما در مناطقی از استان مانند نظرآباد و جنوب هشتگرد پهنه‌های وسیعی داریم که حتی تا ۳۰ سانتی‌متر هم فرونشست داشته‌اند. وی با بیان این‌که این فرونشست‌ها برای زیرساخت‌ها و سازه‌های روستاها، جاده‌ها، نیروگاه‌ها و... می‌تواند خطرات زیادی داشته باشد، می‌افزاید: موضوعی که به‌ظاهر مشخص نیست این است که بعد از فرونشست، مرگ آبخوان‌ها اتفاق می‌افتد و هرقدر هم بارندگی وجود داشته باشد فضایی برای ورود آب وجود نخواهد داشت.
مدیر مطالعات آب منطقه‌ای البرز ادامه می‌دهد: درواقع اگر سفرهای آب زیرزمینی از حالت الاستیک که قابلیت جذب آب دارد، به حالت پلاستیک درآید، دیگر توان نفوذ و ذخیره آب را نخواهد داشت و این برای آیندگان که از وجود منابع آب بی‌بهره خواهند بود بسیار خطرناک است. وی تعداد بالای چاه‌های غیرمجاز در استان را عامل اصلی هدررفت منابع آبی عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: گسترش اراضی‌ای که با آب آشامیدنی آبیاری می‌شوند و افزایش باغ‌ها و ویلاها در استان باعث شده چاه‌ها افزایش پیدا کنند. تاکنون ۱۱ هزار و ۴۵۰ حلقه چاه غیرمجاز در البرز شناسایی شده است و از این تعداد ۲۰۳۸ حلقه چاه غیرمجاز در ماه‌های اخیر مسدود شده است. البته باید بگویم کنترل و برخورد با آنها کار دشواری است که به هر صورت در حال انجام است. نقدی اضافه می‌کند: توقیف تجهیزات حفاری غیرمجاز، تهیه و نصب دستگاه‌های کنتور هوشمند، ایجاد تشکل‌های آب‌بران و حمایت از این تشکل‌ها، ایجاد و استقرار بازار محلی آب و ساماندهی شرکت‌های حفاری از دیگر اقدامات انجام‌شده برای حفاظت از منابع آبی است.
وی با اشاره به این‌که بیشترین حجم استفاده از آب استان در بخش کشاورزی است، می‌گوید: ۷۳ درصد آب استان البرز در بخش کشاورزی، ۴ درصد در بخش صنعت و ۲۳ درصد در بخش آشامیدنی استفاده می‌شود. مدیر مطالعات آب منطقه‌ای البرز می‌افزاید: در سال‌های اخیر اراضی استان چندکشتی شده و از سوی دیگر البرز قطب تولید صیفی‌جاتی همچون کاهو شده که مصرف آب بالایی دارند و جهاد کشاورزی باید سیاستی در پیش بگیرد که محصولات مناسب و کم‌آب‌بر در استان کشت شود. نقدی در پاسخ به این‌که شهرک‌های صنعتی چقدر در استفاده از آب‌های زیرزمینی نقش دارند می‌گوید: با توجه به جمعیت بالای استان ظرفیت اشتغال در البرز زیاد است و از همین رو صنایع بسیاری مشغول فعالیت هستند، اما مصرف آب البرز در بخش صنعت حدود ۴ درصد است و صنایع استان اغلب کم‌آب‌بر هستند که آنها نیز باید از طریق بازچرخانی آب در صرفه‌جویی و استفاده بهینه مشارکت
داشته باشند.
وی با بیان این‌که سازمان آب منطقه‌ای البرز برای جلوگیری از فرونشست و حفاظت از آب‌های زیرزمینی اقدامات تعادل‌بخشی را در دستور کار قرار دارد، اضافه می‌کند: مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری، خرید و انسداد چاه‌های کم‌بازده کشاورزی، جایگزینی پساب تصفیه‌خانه‌های فاضلاب با چاه‌هایکشاورزی در دشت‌های ممنوعه و بحرانی، اجرای طرح تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب در دشت‌های ممنوعه از دیگر اقدامات انجام‌شده در بخش منابع آبی البرز است.
نقدی می‌افزاید: از طریق طرح‌های تغذیه و حوضچه‌های مصنوعی می‌توان آب بارندگی‌ها را به آبخوان‌ها برگرداند و مانع از هدررفت سیلاب‌ها و بارندگی‌ها شد. بحت فرهنگی در حوزه تعادل‌بخشی پررنگ است. وی با تاکید بر لزوم همکاری همه دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادها و مشارکت مردم در حوزه حفظ و صیانت از آب‌های زیرزمینی می‌گوید: فرونشست باید یک هشدار باشد تا از همین حالا به فکر منابع آب باشیم. از طرفی خط‌مشی و سیاست آب منطقه کنترل وضعیت است، اما آب منطقه‌ای به‌تنهایی نمی‌تواند کاری انجام دهد و سازمان‌های ذیربط مانند جهاد کشاورزی، وزارت صنعت، معدن و تجارت و ... هم باید مشارکت کنند و مردم نیز به عنوان کسانی که نقش اصلی را در این حوزه دارند به کمک ما بیایند.
نظر شما