- مقدمه
از زمان ورودم به شورای اسلامی شهر تهران، که مصادف با سومین دوره آن بود، به سبب سابقۀ سکونت خانواده و علاقه فراوانی که به تهران و مردمان آن داشته‌ام مباحث مربوط به شهر تهران همواره برایم از اولویت ویژه‌ای برخوردار بوده است. از همان روزهای نخست به سبب ارتباطاتی که داشتم، با مردم و نخبگان بسیاری دیدار کردم و از مشکلات و مسائل این شهر و مردمش آگاه شدم. این آگاهی بلحاظ ماهیت و مقیاس جدای از آن اطلاعاتی بود که به طور رسمی و اداری دریافت می‌کردم. در دوره شش ساله مسئولیتم در ستاد شورایاری ها در دوره سوم، جلسات هم اندیشی منظم و بی واسطه ای با منتخبین مردم محله‌های شهر داشتم و از نزدیک با مشکلات اکثر محلات تهران آشنا می‌شدم.
در آن دوره تلاش کردیم تا سازوکارهای ارتباط با شورایاران و نهادهای محله ای را تسهیل کنیم و به همین دلیل هر دو هفته یکبار شهرداران مناطق و نواحی و سایر مدیران اجرایی سازمانهای دخیل در مدیریت شهر جلساتی را در سطح مناطق با حضور اعضای شورایاری برگزار می کردیم و از مسائل و مشکلات محله و دغدغه های شورایاران به عنوان بازوها و نمایندگان شورا در محلات آگاهی پیدا می کردیم و به منظور پیگیری خواسته ها و مصوبات آن جلسات کمیته ای را با عنوان کمیته پیگیری با حضور نمایندگان ستاد شورایاری، شورا و شهرداری منطقه تشکیل داده بودیم که وظیفه اش پیگیری مصوبات جلسات فوق الذکر بود. علاوه بر آن و به منظور نهادینه کردن جایگاه شورایاری ها در نظام مدیریت شهری هر هفته نمایندگان شورایاری مناطق و محلات برای ارائه گزارش در صحن شورا حاضر می شدند و گزارش خود را در حضور خبرنگاران و اعضای شورا و مدیران کلان و محلی شهرداری ارائه می کردند. مجموعه این اقدامات باعث شد تا سطح اعتماد بنفس شورایاران افزایش یافته و شهرداری در مقابل آنها پاسخگو باشد و البته حس مسئولیت پذیری شورایاران را نیز افزایش می داد. در کنار همه این اقدامات نشست های هفتگی به منظور توانمندسازی شورایاران طراحی شد که کمک میکرد تا ضمن اشراف بر مسائل شهر و مدیریت و برنامه ریزی، قدرت و سطح مهارت آنها افزایش پیدا کند که این کمک می کرد تا شورایاران در بودجه ریزی محلی ورود کرده و پیشنهادات خود را عملی کنند. تا پیش از آغاز شورای چهارم، از این طریق اطلاعات خوبی درباره مسائل و مشکلات محلات شهر تهران به دست آوردیم. علاوه بر این‌ها بازدیدهای بسیاری که از مناطق و محلات مختلف داشتم، در شناخت مسائل تهران بسیار مؤثر بوده است. با شروع دوره چهارم شورا و انتخابم به عنوان رییس شورای شهر تهران، تصمیم بر این گرفتم تا علاوه بر دیدارها و بازدیدهای رسمی از بخش‌های مختلف شهر، به‌طور منظم، در روزهای جمعه و خارج از عرف دیدارهای معمول اداری، شهروندان و محله‌های تهران را از نزدیک ببینم و با مسائل و مشکلات و یادگارهای مادی و معنوی آنها آشنایی بیشتری حاصل کنم و از دغدغه ها و پیشنهادات شهروندان آگاهی پیدا کنم. این اهداف، بیشتر از وظایف معمول اعضای شورا در هر سمتی بوده است. انتخاب روز جمعه تصادفی نبود، زیرا در سنت‌های کهن این سرزمین، روز جمعه، روز دید و بازدید است. اهدافی همچون آشنایی بیشتر و عمیق‌تر با شهر و محله‌های آن، شناختن و شناساندن لایه‌های پنهان شهر به خبرنگاران و متخصصان شهری، ارتباط با نخبگان و هنرمندان و چهره‌های مختلف و تقویت یا پیوند ارتباط با مجموعه مدیریت و مدیران ذیربط در مسائل گوناگون شهری و در یک کلام شهر را از سایه و تاریکی به روشنی و آفتاب آوردن. در این دیدارها که هنوز ادامه دارد، با یاری اصحاب رسانه، مسائل و موضوعات شهری که در شرایط عادی، ورود و حضور در آنها برای دیگران میسر نبود، مورد بازدید قرار می‌گرفت و اطلاعات آن انتشار می‌یافت.
درگزارش حاضر، علاوه بر آن که به طور اجمال، مناطق و اماکن مورد بازدید در جلسات با شورایاری‌های محلات و مناطق و برنامه‌های تهرانگردی معرفی گردیده، عموم مسائل و مشکلات این کلانشهر که در طول این بازدیدها و در ارتباط با مردم محله‌ها و بخش‌های مختلف مورد بحث و گفتگو قرار گرفته مشخص و تفکیک شده است. اینک که این سال‌ها را پشت سر گذاشته‌ام، به خوبی درک می‌کنم که این روش تا چه میزان می‌تواند در حل و فصل و به‌ویژه فهم بی‌واسطۀ مشکلات شهری موثر باشد.
- منطقه کوره پزخانه های قدیم تهران، خاستگاه اولین فرودگاه ایران
اراضی منطقه نوزده در گذشته کاربری کشاورزی داشتند. از روستاهای معروف این محدوده قلعه مرغی بود. در دوره رضاشاه اولین فرودگاه کشور در اراضی همین روستا احداث گردید و به فرودگاه قلعه مرغی معروف شد. اولین خلبانان ایرانی در همین فرودگاه، به همراه هواپیماهایشان نشست و برخاست داشتند. این فرودگاه در سال های اخیر به بوستان ولایت تبدیل شد اما هنوز نشانه های بسیاری از این فرودگاه در آن باقی است. از جمله این نشانه ها می توان به اولین آشیانه های هواپیما اشاره نمود. معماری این آشیانه ها توسط نیکلای مارکوف، معمار معروف روس، صورت پذیرفته و امروزه از بناهای با ارزش شهر تهران به حساب می آیند.
این منطقه، به همراه منطقه ۱۸، در منتهی‌الیه جنوب غربی شهر تهران واقع شده‌اند. از شکل‌گیری منطقه ۱۹ زمان زیادی نمی‌گذرد. این منطقه از شمال به مناطق ۱۷ و ۱۸ منتهی می‌شود و با بزرگراه شهید آیت‌ا... سعیدی و بزرگراه جوانه محصور می‌شود. این دو بزرگراه که تقریباً در امتداد هم قرار دارند و در محل پاسگاه نعمت‌آباد به هم پیوند می‌خورند، در گذشته محل عبور جاده ساوه قدیم بود. این جاده از دروازه گمرگ تهران شروع و به ساوه و بعد همدان و شهرهای غربی کشور ختم میشد و از جاده‌های مهم کشور در آن دوران به شمار می‌آمد. این منطقه از شرق نیز به بزرگراه شهید نواب صفوی، خیابان بهمنیار و بزرگراه شهید تندگویان محدود می‌شود. بوستان ولایت که یکی از بزرگترین بوستان‌های کشور است در این منطقه واقع شده است. این بوستان تا چند سال پیش به نام فرودگاه قلعه‌مرغی شناخته میشد که اولین فرودگاه کشور به حساب می‌آید. همچنین میدان مرکزی میوه و تره‌بار تهران نیز بخش وسیعی از این منطقه را اشغال کرده است.
از دیگر اماکن مهم این منطقه، بازار عبدل‌آباد است که بیشتر بین تهرانی‌ها به بازار پرده و پارچه معروف است اما در این بازار بسیاری از لوازم مورد نیاز دیگر را نیز می‌توان یافت. این بازار یکی از بازارهای شلوغ تهران در دل یک محله است. اراضی این منطقه در گذشته در محدوده بلوک و دهستان غار قرار داشت. بیشتر محلات امروزی این منطقه از روستاهای این دهستان به شمار می‌آمد. البته این روستاها جزء دهستان غربی بود. تمام روستاهای واقع در محدوده منطقه ۱۹ امروزی، همگی از روستاهای خالصه محسوب می‌شدند. روستاها و اراضی خالصه، مجموعه روستاها و اراضی‌ای بودند که مالکیت آنها در اختیار شاه و حکومت بود. این زمین‌ها و روستاها به صورت سالیانه به رجال و سیاستمداران و افراد واجد شرایط اجاره داده میشد. این افراد موظف بودند در پایان سال زراعی بخشی از محصول آن زمین یا روستا و یا مبلغی به عنوان اجاره به اداره خالصجات بپردازند. زمین‌ها و روستاهای خالصه اطراف تهران از نظر محصول‌دهی بسیار مرغوب بودند. با روی کار آمدن مظفرالدین شاه و دخالت اطرافیانش در امور و افزایش خرج دربار و خالی شدن خزانه، این روستاها نیز به فروش گذاشته شدند. روستاهای منطقه ۱۹ نیز در اواخر دوره قاجار تحت مالکیت خصوصی درآمدند. این روستاها شامل خانی‌آباد، اسفندیاری، عبدل‌آباد، قلعه‌مرغی و نعمت‌آباد میشد. این روستاها در دوره قاجار و پهلوی اول به نسبت، فاصله زیادی از تهران داشتند. همچنین تعداد ساکنان این روستاها کم بود. بیشتر زمین‌ها نیز یا کشاورزی بود یا بایر. به همین علت این منطقه و اطراف آن جای امنی نبودند. بنابراین تمام ساکنان این روستاها درون قلعه زندگی می‌کردند. این قلعه‌ها را از خشت و گل بنا می‌کردند که معمولاً دیوارهای بلندی به ارتفاع حدود ۶ متر در اطراف خود داشتند و در چهار گوشه آنها برج‌هایی برای نگهبانی تعبیه شده بود. این قلعه‌ها معمولاً یک در بزرگ برای ورود و خروج داشتند. داخل بیشتر قلعه‌ها یک حیاط مرکزی و یا چند حیاط بود که دورتا دور آن اتاق‌هایی می‌ساختند. هر یک از این اتاق‌ها به یک خانواده اختصاص داشت. محلی نیز برای نگهداری حیوان‌ها در نظر می‌گرفتند. ورود و خروج به قلعه قبل از طلوع آفتاب شروع میشد و تا غروب آفتاب ادامه می‌یافت. بعد از آن ورود و خروج ممنوع بود مگر با اجازه نگهبانان. با تغییر کاربری زمین‌ها و شکل‌گیری محلات، این قلعه‌ها که یادگاری از روستاهای ناحیه غار قدیم بودند نیز به تدریج از بین رفتند و به جای آنها ساختمان‌های امروزی بنا شد.
(جدول ۱- جدول تاریخ بازدیدها)
۱. تهرانگردی نهم: به تاریخ ۲۹/۰۲/۱۳۹۲
۲. تهرانگردی بیست‌وپنجم: به تاریخ ۰۹/۰۳/۱۳۹۳
۳. تهرانگردی شصت‌وهشتم: به تاریخ ۱۱/۰۲/۱۳۹۵
۴. بخشی از نودمین برنامه تهرانگردی: به تاریخ ۲۰/۱۲/۱۳۹۵
در این برنامه ها، از نقاط مختلف منطقه نوزده بازدید به عمل آمد و با تعدادی از افراد حاضر در این منطقه، پیرامون شهر و منطقه صحبت نموده، نقطه نظرات آنها را راجع به مسائل مورد بحث شنیدم و در مجموعه شورا و گروههای کارشناسی مختلف شورا، آنها را مطرح نمودم. به دلیل اهمیت بازدید مسائل و مشکلات مربوط به منطقه از نزدیک و بنابر اهمیت موضوعات، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاههای دیگر همچون رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیر کل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه ریزی سازمان زیباسازی به همراه شهردار منطقه و برخی از مسئولان شهری اینجانب را همراهی می نمودند. نقاط مورد بازدید این منطقه به این شرح بوده اند:
۱. بوستان ولایت و بازدید از بخش های مختلف این بوستان
۲. زورخانه بوستان ولایت و دیدار و گفتگو با مسئولین و ورزشکاران این مجموعه
۳. قدیمی‌ترین آشیانه و برج مراقبت پرواز کشور و بازدید از وضعیت این مکان ارزشمند قدیمی
۴. مجموعه فرهنگی ورزشی شهربانو و دیدار و گفتگو با مدیران و کارمندان در خصوص فعالیت های این مجموعه
۵. لوکیشن فیلم سینمایی شهر موش‌ها (۲) و افتتاح این لوکیشن با حضور خانم مرضیه برومند(کارگردان) و خانم منیژه حکمت(تهیه کننده)
۶. منزل شهیدان سجادی و دیدار و گفتگو با خانواده محترم این شهیدان
۷. منزل شهیدان شکری و دیدار و گفتگو با خانواده محترم این شهیدان
۸. منزل میلاد مابی، از نخبگان علمی معلول کشور و دیدار با ایشان و خانواده محترم
۹. منزل عزیز صبوری، از شاعران آیین منطقه ۱۹
۱۰. کوره‌پزخانه‌های غیر فعال منطقه و بازدید از وضعیت این اماکن و امکان حفظ و نگهداری این مجموعه معماری زیبای شهر
۱۱. بازدید از حاشیه نشینان کوره پزخانه ها و دیدار و گفت و گو با ساکنان ایرانی و افغانی آنجا
۱۲. قطعه نام‌آوران بهشت زهرا، مزار دکتر معتمدنژاد و ناصر حجازی و مادر شهید بزرگوار محمد بروجردی
۱۳. امام‌زاده علی اکبر واقع در حریم منطقه و دیدار و گفتگو با متولیان این مجموعه
۱۴. روستای مرجان آباد واقع در حریم منطقه و گفت و گو با اهالی آنجا
۱۵. حمام تاریخی مرجان آباد و گفت و گو در مورد امکان حفظ و نگهداری این بنای تاریخی
۱۶. مرقد حضرت امام خمینی(ره)
۱۷. بازدید از آرامگاه مرحوم حسن حبیبی
۱۸. سالن تطهیر و غسل بهشت زهرا و بازدید از وضعیت غسل و شستشوی متوفیان تهرانی
۱۹. دیدار با غسال‌های بهشت زهرا و گفتو گو با آنها در مورد مسائل و مشکلات شغلی و اجتماعی آنها
۲۰. دیدار از آرامگاه اولین فرد دفن شده در بهشت زهرا
۲۱. پژوهشکده و کتابخانه بهشت زهرا و دیدار و گفتگو با مدیران و کارمندان این مجموعه در خصوص فعالیت های پژوهشی این مرکز
۲۲. محل نخستین سخنرانی حضرت امام خمینی(ره) در بهشت زهرا و بازدید از وضعیت المان ساخته شده در این مکان
۲۳. مزار شهدا
۲۴. مزار شهدای خبرنگار
۲۵. گلخانه های مجموعه بهشت زهرا
۲۶. آرامگاه فرهیختگان ادب و هنر در بهشت زهرا
۲۷. ستاد برگزاری بیست و پنجمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (ره) شهرداری تهران و دیدار و گفتگو با مسئولان
۲۸. پروژه در حال ساخت شهر آفتاب (قبل از اتمام پروژه) و دیدار با وزیر صنعت و معدن
۲۹. شیرخوارگاه حضرت رقیه(س) و دیدار از بخش های مختلف این مرکز و گفتگو با مسئولین این شیرخوارگاه
۳۰. نمایشگاه شهرآفتاب (پس از اتمام پروژه) و دیدار و گفتگو با ناشران در خصوص وضعیت و مسائل و مشکلات راه اندازی نمایشگاه شهر آفتاب
۳۱. جمعه بازار خلازیر و دیدار و گفتگو با فروشندگان دست دوم فروشی این جمعه بازار
۳۲. کوره‌های آجرپزی خلازیر و دیدار و گفت و گو با ساکنان آنجا
۳۳. بهشت زهرا(س)
۳۴. میدان مرکزی میوه و تره بار و بازدید از بخش های مختلف این میدان
۳۵. قطعه هنرمندان و مشاهیر بهشت زهرا
۳۶. قطعه فرشتگان بهشت زهرا
بر اساس بازدیدهایی که در این برنامه ها از این منطقه انجام گردیده و همچنین بر اساس مطالعاتی که درباره مسائل شهری مختلف در این منطقه داشتم، و همچنین بر اساس گفتگوهایی که در طی این سال ها با مردم این محله ها و منطقه داشتم، لیستی از مشکلات این منطقه توسط مردم و شورایاران ارائه گردیده که به شرح زیر می باشند:
۱. مشکلات ناشی از فعالیت صنایع آلاینده و مشاغل مزاحم (مانند کوره‌پز خانه‌ها، ضایعات فروشان محلۀ خلازیر، سمساری‌های نعمت‌آباد، کمپ‌های ترک اعتیاد بدون مجوز، مراکز غیر مجاز خرید و فروش اتومبیل در محلات شکوفۀ شمالی و جنوبی، کوره‌پز خانه‌های محلۀ رسالت، ضایعات فروشان خیابان سهیل، ...)
۲. مشکلات ناشی از حاشیه نشینی
۳. مشکلات ناشی از پایین بودن سرانه‌های فرهنگی و ورزشی منطقه
۴. مشکلات ناشی از پایین بودن سرانۀ فضای آموزشی (مانند محلۀ نعمت‌آباد، ...)
۵. مشکلات ناشی از احداث اتوبان‌ها و گسستگی محلات و قطع دسترسی آنها
۶. مشکلات ترافیکی در برخی از معابر (مانند خیابان شهید کاظمی در محله نعمت آباد، ...)
۷. مشکلات ناشی از وجود بافت فرسوده (مثلا در محلۀ نعمت‌آباد، ...)
۸. مشکلات ناشی از حضور کارتن‌خواب‌ها، مهاجران غیر قانونی، متکدیان و ... در منطقه
۹. مشکلات ناشی از پایین بودن سرانۀ فضای سبز (مثلا در محلۀ دولت‌خواه، محلۀ شهید کاظمی، ...)
۱۰. پایین بودن کیفیت آب شرب در منطقه و مشکلات انتقال آب شرب (پایین بودن فشار آب در برخی از محلات)
۱۱. خطرات احتمالی مربوط به گودبرداری غیر اصولی (مانند گود ۲هزار متری خیابان مهران در محلۀ شریعتی شمالی، ...)
۱۲. نابسامانی‌های ناشی از حضور کارگران فصلی در منطقه
۱۳. مشکلات ناشی از پایین بودن سطح بهداشت (آبیاری زمین‌های سبزیکاری با آب آلوده در محلۀ شهید کاظمی، ...)
۱۴. مشکلات ناشی از وجود فضاهای بی‌دفاع شهری (مانند کوره‌های آجرپزی محله‌های اسماعیل‌آباد و دولت‌خواه، بوستان‌های شقایق و بهشت در محلۀ خانی‌آباد جنوبی، برخی معابر شهرک رسالت، ورزشگاه متروکۀ شهید باکری در محلۀ دولت‌خواه شمالی، بوستان نیمه‌تمام ایرانیان، زیر پل شهید سروری...)
۱۵. مشکلات ناشی از پایین بودن سرانۀ فضای بهداشتی-درمانی در سطح منطقه (مانند شهرک رسالت، ...)
۱۶. مشکلات ناشی از دفع ناصحیح فاضلاب (مثلا فقدان شبکۀ فاضلاب شهری در محلۀ دولت‌خواه، دفع فاضلاب در جوی‌های سطح منطقه، ...)
۱۷. آلودگی صوتی و مشکلات ناشی از آن (مثلا به دلیل فقدان عایق صوتی در کناره‌های اتوبان شهید تندگویان، ...)
در بازدیدی که در این برنامه ها از بخش های مختلف منطقه نوزده داشتم، علاوه بر نظارت و انتقال مباحث و مسائل این منطقه به مجموعه شورای اسلامی شهر تهران و طرح آنها در صحن و بخش های مختلف کارشناسی شورا، پیشنهاداتی نیز در حاشیه این بازدیدها ارائه نمودم و موضوعاتی با مسئولان و سازمانهای ذیربط مورد مذاکره قرار گرفتند که عبارت است از:
۱. طراحی طرحی برای محل نخستین سخنرانی حضرت امام خمینی(ره) در بهشت زهرا و ثبت آن مکان در زمرۀ میراث فرهنگی
۲. مذاکراتی برای رفع مشکلات کارمندان سازمان بهشت زهرا
۳. ساماندهی ورودی جنوبی شهر تهران
۴. ایجاد سهولت دسترسی به شهر آفتاب
۵. نصب عایق صوتی در محله‌هایی که بزرگراه‌ها از کنار آنها عبور می‌کنند
۶. ساماندهی وضعیت بازار و دستفروشان جمعه‌بازار خلازیر
۷. احداث ساختمان‌های اسکان کارگری در منطقه
۸. ساماندهی و تعیین تکلیف کوره‌های آجرپزی
۹. تاکید بر ساماندهی و رسیدگی به وضعیت نامناسب فضاهای بی‌دفاع شهری
۱۰. احداث بوستان‌های محلی در برخی از محلات
۱۱. جابه‌جایی و انتقال برخی صنایع آلاینده و مشاغل مزاحم به بیرون از بافت مسکونی منطقه
۱۲. احداث پل‌های عابر پیادۀ مکانیزه برای سهولت دسترسی به بهشت زهرا (س)
البته طرح این مباحث و پیشنهادها به تنهایی راهگشای تمام مشکلات محله ها و شورایاری ها نیست اما می تواند زمینه گفت و گو، ارائه نظر و پیشنهاد تکمیلی شهروندان به ویژه شورایاران را فراهم آورد.
نظر شما