تا حاجت‌روا شوند. آیین‌های عاشورایی همواره دارای پیام‌های عمیق معنوی و اجتماعی هستند؛ پیام‌هایی روح آنها را می‌توان در قالب سنن و آدابی که با خلوص نیت از سوی سوگواران برپا می‌شود، مشاهده کرد. یکی از این آیین‌ها که بنا به بررسی‌های تاریخی بیش از هزار سال قدمت دارد و مختص مناطق آذری‌نشین به‌ویژه تبریز و اردبیل است، آیین شمع‌گردانی است که میان مردم تبریز به «شمع پایلاما» و میان اردبیلی‌ها به «شمع پایلاماخ» شهرت دارد. این آیین جزو فراگیرترین آیین‌ها در این منطقه به شمار می‌رود و به گفته مسئولان اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی در تاسوعای امسال بیش از ۷۵۰ مسجد میزبان این آیین هستند و در این روز حداقل ۱۰۰ هزار بسته شمع تنها در تبریز فروخته می‌شود.
- آیینی با مشارکت همه اقشار مردم
«شمع پایلاما» آیینی با آداب و رسوم خاص است. این مراسم باید از عصر تاسوعا تا غروب برگزار شود و برخی وسواس زیادی دارند که حتما آن را با پای پیاده و در ساعت خاصی آغاز و تا اذان مغرب تمام کنند. این آیین حتما باید در مساجد و ۴۱ مسجد برگزار شود و شرکت‌کنندگان با خرید بسته‌های شمع که در هر بسته ۴۱ شمع وجود دارد، به مساجد سطح شهر مراجعه می‌کنند و در هر مسجد شمعی روشن می‌کنند. نکته جالب این مراسم حضور گروه‌های سنی مختلف از خردسال تا پیرمردان و پیرزنان و اقشار مختلف شهروندان است. تقریبا می‌توان از هر صنف و شغلی را در این آیین مشاهده کرد؛ آیینی که در نگاه اول برای غریبه‌ها و گردشگران ناآشناست و معمولا هر سال گردشگران از داخل و خارج کشور با گرفتن عکس این مراسم را ثبت می‌کنند.
- فلسفه و اهداف آیین شمع‌گردانی
شمع‌فروش بازار صفی و از اعضای هیات امنای مسجد صفی‌الدین بازار تبریز درباره فلسفه و اهداف این آیین به همشهری می‌گوید: مهم‌ترین فلسفه این مراسم عرض ارادت به قمر منیر بنی‌هاشم است؛ شخصیتی که آذری‌ها به واسطه غیرت و وفاداریش اعتقاد خاصی به او دارند. «حاج غلامعلی ریحانی» ادامه می‌دهد: ۹۹ درصد کسانی که در این آیین شرکت می‌کنند، در حقیقت نذر خود را ادا می‌کنند. آنان در طول سال برای حل مشکلات خود از جمله شفای بیمارانشان نذر می‌کنند و در صورت برآورده شدن حاجتشان برای یک یا چند سال و حتی برخی تا پایان عمر نذر می‌کنند که عصر تاسوعا در ۴۱ مسجد به نیت آن حضرت شمع روشن کنند و مانند ایشان وفاداریشان را به حضرت اباعبدالله حسین(ع) بیان کنند. یک درصد باقیمانده هم معمولا شهروندان علاقه‌مندی هستند که چند شمع خریداری می‌کنند و در برخی مساجد بدون آداب و رسوم روشن می‌کنند.
وی به شمع‌های بزرگی که در مغازه‌اش دارد هم اشاره و بیان می‌کند: این شمع‌ها بین ۱۰۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر قد دارند و متناسب با قد فرد بیماری که بهبود یافته خریداری می‌شود و در مسجد خاصی روشن می‌شود. البته تمام این آیین‌ها متناسب با نیت و نذر فرد است. مثلا فردی نیت می‌کند که با پای پیاده و بدون کفش بین مساجد حرکت و شمع روشن کند. ریحانی به چند لامپی که در مغازه دارد هم اشاره می‌کند و می‌گوید: برخی نذر خود را به جای شمع با لامپ تعویض می‌کنند و لامپ‌ها را به مساجد هدیه می‌کنند تا در روشنایی مسجد مورد استفاده قرار گیرد.
- بیان عمیق‌ترین حس وفاداری به نهضت حسینی
محقق علوم دینی و از مبلغان سازمان تبلیغات اسلامی هم با اشاره به قدمت برگزاری این آیین می‌گوید: شاید یکی از مهم‌ترین سندهای تاریخی این آیین اشعاری باشد که حدود هزار سال قبل و حتی پیش‌تر در وصف این روز سروده شده است و در کتب نوحه هم وجود دارد و شرکت‌کنندگان در این آیین به صورت دسته‌جمعی در حال حرکت بین مساجد آنها را می‌خوانند.
حجت‌الاسلام «رحیم سلامی» بخش‌هایی از معروف‌ترین اشعار ویژه این آیین را قرائت می‌کند و می‌افزاید: عزاداران با در دست داشتن بسته‌های شمع و با لباس سیاه می‌خوانند: «بو گئجه بیعت پوزولدی بی‌وفالر گئتدیلر/ قویدیلار پیغمبر اوغلون بی‌وفا لر گئتدیلر/ بو گئجه شاه شهیدین شام عاشوراسیدی/ صبح آچیلسا اهل بیتین محشر کبراسیدی» (امشب بیعت از بین رفت و بی‌وفاها رفتند/ پسر پیغمبر را تنها گذاشتند و رفتند/ امشب، شب عاشورای شاه شهیدان است/ اگر صبح روشن شود محشر اهل بیت(ع) برپا می‌شود).
وی بیان می‌کند: یکی از فواید معنوی و اجتماعی این مراسم روشن شدن چراغ همه مساجد تبریز است. برخی مساجد در تبریز در طول سال تنها در یک روز، آن هم تاسوعا، باز هستند. مبلغ فروش شمع‌هایی که در این مساجد روشن می‌شود برای تعمیر و مخارج خود مسجد صرف می‌شود. از سوی دیگر، شهروندان فرصت دارند برای یک بار در سال هم که شده است، به ۴۱ مسجد قدم بگذارند. البته ناگفته پیداست که با توجه به تعداد شرکت‌کنندگان و انبوه جمعیت اجرای این مراسم تنها در ۴۱ مسجد امکانپذیر نیست، ولی هر فرد برای ادای نذر خود در ۴۱ مسجد حضور دارد و به همین دلیل تمام مساجد شهر میزبان این مراسم هستند.
سلامی ادامه می‌دهد: تفاوتی که میان مراسم شمع پایلاما در تبریز و شهرهای دیگر آذری‌نشین مانند اردبیل وجود دارد، لزوم اجرای این مراسم در مساجد است. در برخی شهرهای دیگر این مراسم در امامزاده‌ها هم برگزار می‌شود، اما در تبریز تنها مساجد میزبان عزاداران هستند. اگر در امامزاده‌ها هم شمع روشن می‌شود یا باید مسجدی در مجاورت بقعه باشد یا این کار برای ادای احترام به امامزاده انجام می‌شود.
وی در مورد حساسیت برخی شهروندان در مورد اجرای دقیق این مراسم می‌گوید: معمولا هر سال جوانان زیادی به مبلغان دینی مراجعه و در مورد این مراسم و نحوه برگزاری آن سوال می‌کنند. ولی پاسخ مشترک به همه این افراد این است که بنا بر مسائل فقهی، هر نذر دینی باید به همان نحوی که در ابتدا عهد بسته شده است، انجام شود. در این مورد هم اگر نذری گفته شده و صیغه شرعی آن هم بیان شده، باید به همان نحو ادا شود. مثلا اگر کسی عهد کرده که فلان مشکلم حل شود و روز تاسوعا در ۴۱ مسجد قبل از اذان با پای پیاده به نیت تقرب به حضرت حق و احسان در حق قمر منیر بنی هاشم شمع روشن کنم، باید به همان نحو عمل کند.
- روشن کردن شمع در محل عزادارای هیات‌ها
همچنین، پژوهشگر و تاریخ‌شناس تبریزی با اشاره به این آیین سنتی اظهار می‌کند: در فرهنگ ایران اسلامی، علاوه بر عدد ۷، عدد ۴۰ نیز از دیرباز در زوایای مختلف زندگی فرهنگی، اجتماعی و مذهبی مردم معتبر و مقدس بوده و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. «بهروز خاماچی» می‌افزاید: آیین شمع‌گردانی تجلی و نماد عشق و ارادت مردم است که همزمان با تاسوعای حسینی برگزار می‌شود. مردم تبریز با اجرای آیین شمع‌گردانی عشق و ارادت خود را به علمدار کربلا حضرت ابوالفضل(ع) نشان می‌دهند.
وی می‌گوید: مراسم در روز نهم محرم (تاسوعا) در اکثر نقاط آذربایجان شرقی برگزار می‌شود و مردم استان به یاد اسارت حضرت زینب(س) و شهدای کربلا که در تاریکی جنگ کرده‌اند، با پای برهنه به درب ۴۱ مسجد می‌روند و در هرکدام یک شمع روشن می‌کنند. با این کار، ضمن عزاداری، هر کسی در طول سال حاجات و خواسته‌های خود را که نذر کرده است نیز یادآوری می‌کند و از امام حسین(ع) و یارانش شفاعت می‌طلبد. خاماچی تاکید می‌کند: صاحبان هیات‌ها هم از قبل جایگاهی برای افروختن شمع مشخص می‌کنند که معمولا بعد از نماز مغرب و عشا محل سینه زدن هیات می‌شود. شاید این کار به دلیل روشنایی باشد که در گرو شمع است، چراکه در سابق روشنایی هیات‌ها به این طریق تامین می‌شد.
- رسمی به دیرینگی عزای حسینی در اردبیل
شمع‌گردانی در اردبیل هم از آیین‌های دیرپای مردم این استان به شمار می‌رود که با عشق به حضرت ابوالفضل(ع) در روز تاسوعا گره خورده است. در شب نهم محرم عزاداران حسینی به صورت دسته‌جمعی و در قالب دسته‌ها و محلات مختلف برای نشان دادن عشق و وفاداری خود به علمدار کربلا آیین شمع‌گردانی را که با معنویتی خاص با عشق و ارادت به ساحت حضرت ابوالفضل(ع) علمدار کربلا همراه است، برگزار می‌کنند. در این مراسم عاشقان سیدالشهدا(ع) می‌آیند که ثابت کنند این عشق هیچ‌وقت و با هیچ عنصری از بین نمی‌رود و هیچ چیز آتش عشق و محبت به سالار شهیدان حضرت سیدالشهدا(ع) و سردار رشید کربلا حضرت اباالفضل(ع) را نمی‌زداید.
اردبیلی‌ها بعد از ۹ روز عزاداری در محلات شش‌گانه و حضور در مسیر تاریخی عزاداری در روزهای تاسوعا و عاشورا، در اوج تجلی عشق و ارادت خود به ساحت سیدالشهدا(ع)، در آیینی باشکوه در حالی که خورجینی از شمع به پشت انداخته‌اند، سعی می‌کنند با روشن کردن شمعی در هر مسجد عشق و ارادتشان را از عمق وجود به خاندان عصمت و طهارت(ع) نشان دهند.
- آیین دیرپای شمع‌گردانی
پژوهشگر و استاد دانشگاه اردبیل در مورد آیین شمع‌گردانی در اردبیل می‌گوید: از آن عصری که این شهر به مهد تشیع و دارالارشاد نامیده شده، عشق و ارادت به خاندان پیامبر(ص) به اشکال مختلف در آن نمود پیدا کرده است. در آیین شمع‌گردانی نیز که به نام محلی «شمع پایلاماخ» معروف است، اردبیلی‌ها سعی می‌کنند طبق رسم دیرپای خود و به یاد علمدار کربلا، در مسجد هر محله‌ای شمعی برای برآورده شدن حاجاتشان روشن کنند.
«بیوک جامعی» با بیان این‌که این مراسم از ابتدای ساعات تاسوعای حسینی برگزار می‌شود و دسته‌های عزاداری اقدام به شمع‌گردانی می‌کنند، ادامه می‌دهد: این آیین که از آن به عنوان نمود عشق و وفاداری به عباس بن علی(ع) یاد می‌شود، با تعزیه‌خوانی و ریختن اشک ماتم در سوگ شهدای نینوا همراه است و عزاداران با چشمی اشکبار شمع‌ها را روشن می‌کنند تا در فروغ آن تجلی عشقشان را به ساحت سیدالشهدا(ع) نمایان ببینند.
وی با اشاره به قدمت هزار ساله این مراسم در اردبیل بیان می‌کند: علاوه بر اردبیل، در سایر شهرها نیز این مراسم در مساجد، حسینیه‌ها و امامزاده‌ها برگزار می‌شود و عزاداران حسینی در حالی که به یاد علمدار رشید کربلا شمع روشن می‌کنند، بر سر و سینه می‌زنند و اشک ماتم می‌ریزند.
جامعی با بیان این‌که در برخی از مناطق آیین شمع‌گردانی به روشی متفاوت در قالب حرکت دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی برگزار می‌شود، تاکید می‌کند: اردبیلی‌ها در این آیین به ۴۱ مسجد سرکشی می‌کنند و به یاد ۴۱ منزلی که امام حسین(ع) در رسیدن به کربلا پیموده بود، با نیتی خالص، شمع روشن می‌کنند و حاجاتشان را بیان می‌کنند و در عین حال برای شهدای کربلا فاتحه می‌خوانند و صلوات می‌فرستند.
وی با اشاره به حضور زنان در این آیین باشکوه می‌افزاید: زنان نیز در این روز باشکوه با حضور در مساجد و شرکت در مراسم شمع‌گردانی - به‌ویژه در سقاخانه اردبیل - نذر و نیازشان را به علمدار کربلا حواله می‌کنند و با روشن کردن شمع و گره بستن تکه پارچه‌هایی سبزرنگ خواستار برآورده شدن حاجاتشان می‌شوند. جامعی می‌گوید: چندین سال است که آیین باشکوه دیگری نیز در روز تاسوعا به نام اجتماع گسترده اردبیلی‌ها در یوم‌العباس برگزار می‌شود تا به صورت جمعی این مراسم از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های مختلف به نمایش گذاشته شود.
- وفاداری اردبیلی‌ها به مکتب حسینی
مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل هم با اشاره به دیرپایی چنین مراسمی در اردبیل اظهار می‌کند: اردبیلی‌ها آیین‌های خاصی برای تاسوعا و عاشورای حسینی و محرم دارند. تشت‌گذاری، حضور دسته‌های عزاداری به شکل شبانه در مساجد، حرکت دسته‌ها و محلات در مسیر تاریخی عزاداری و شمع‌گردانی ازجمله این آیین‌ها هستند. حجت‌الاسلام «مهدی ستوده» با بیان این‌که بیش از هزار سال است آیین شمع‌گردانی در اردبیل برگزار می‌شود و نشانه وفاداری اردبیلی‌ها به مکتب حسینی است، می‌گوید: امسال نیز مراسم شمع‌گردانی از ابتدای ساعات تاسوعای حسینی آغاز می‌شود و تا اذان مغرب ادامه دارد.
نظر شما