انتقال وقایع تاریخی عاشورا به جامعه به منظور نیرومند ساختن آن برای مقابله با دشواری‌های زندگی اجتماعی و غلبه بر دشمنان، نوعی محرک عمل محسوب شده است و ائمه اطهار(ع) نیز همواره بر اجرای آن تأکید داشته‌اند. بی‌شک این مناسک، از دغدغه‌های دیرین شیعیان محسوب می‌شود که البته متأثر از فرهنگ و تحولات اجتماعی ایران در دوره‌های مختلف ایرانی، تغییراتی را پذیرفته و با اشکال متفاوتی ظهور یافته است.
هرچند مراسم و سنت‌های هر آیینی در مرتبه پایین‌تری نسبت به باورها قرار دارند، نقش این سنت‌ها در ماندگاری و گسترش آن آیین اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین حفظ آثار این مراسم ضروری است که به‌صورت رسمی دیرینه باقی مانده است، چراکه بازآفرینی این سنت‌ها، حاکی از عشق مردمان هر دوره به مولایشان حسین(ع) است که مظهر آزادگی و حریت محسوب می‌شود. مظلومیت شهادت امام حسین و یاران باوفای حضرت و اتفاقات تلخی که در روز عاشورا افتاد، باعث شد تا مرثیه‌ها و اشعار مختلفی در شهادت سالار شهیدان بیان شود. برگزاری مراسم آیینی این واقعه به‌صورت تعزیه، شکل عینی‌تری از آنچه بر سر خاندان امام حسین(ع) آمده بود نشان می‌دهد و دل‌ها را به‌لرزه می‌افکند.
- تقسیم‌بندی اسناد عزاداری محرم
مسئول امور پژوهش و مطالعات اسنادی مرکز اسناد آستان قدس رضوی با بیان این‌که تداوم سنت‌های عاشورایی در طول سالیان متمادی باعث شده که امروزه اسناد بی‌شماری از چگونگی برگزاری مراسم عزاداری محرم، موقوفات خاص و عزاداری و تعزیه‌خوانی، اسناد مربوط به اشعار تعزیه و شبیه‌خوانی و... موجود باشد، می‌گوید: مرکز اسناد آستان قدس رضوی با دارا بودن حدود ۱۰ هزار برگ سند مربوط به تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی در موضوع‌های مختلف، یکی از بزرگ‌ترین مجموعه اسناد عزاداری شیعیان در طول تاریخ است که سابقه تاریخی این اسناد به اواسط دوره قاجار می‌رسد.
«الهه محبوب» عنوان می‌کند: این تعزیه‌ها مربوط به شهادت حضرت سیدالشهدا، حضرت عباس(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع)، حضرت قاسم(ع)، شهادت مسلم‌بن عقیل، شهادت طفلان مسلم، غارت خیمه‌گاه اهل بیت(ع) ، ورود کاروان امام حسین(ع) به صحرای کربلا، شهادت حربن یزید ریاحی، شهادت حضرت فاطمه(س) ، رحلت پیامبر اکرم(ص) ، قیام مختار و شهادت سایر ائمه معصومین(ع) است.
مسئول امور پژوهش و مطالعات اسنادی مرکز اسناد آستان قدس با اشاره به قدیمی‌ترین سند این مجموعه در عزاداری امام حسین(ع) می‌گوید: قدمت قدیمی‌ترین این اسناد به سال ۱۰۱۱ هجری قمری برمی‌گردد. وی با تقسیم‌بندی اسناد به ۳ دسته موضوعی بیان می‌کند: ابتدا اسنادی هستند که هزینه‌های مراسم عزاداری را ثبت کردند که بیش از ۸۰۰ شماره اموالی مربوط به هزینه‌های مراسم عزاداری در حرم مطهر رضوی از دوره صفوی تاکنون موجود است. این هزینه‌ها شامل مخارج نخل‌بندی ایام عاشورا، پرداخت انعام به روضه‌خوانان، اطعام افراد در روزهای سوگواری، هزینه‌های روشنایی، مفروش کردن حرم مطهر، هزینه قند و چای و غیره است. برخی از این عزاداری‌ها به مراسم عاشورا و عزاداری محرم اختصاص دارد.
محبوب با اشاره به برخی دیگر از اسناد که مرتبط به وقف‌نامه‌ها و نذور برپایی مراسم است، عنوان می‌کند: از گذشته وقف و نذر برای عزاداری امام حسین(ع) و ایجاد مراسم بر پایه وقف و نذر مرسوم بوده، به‌طوری‌که بیشتر واقفان یکی از مصارف موقوفه خود را به صرف مراسم تعزیه امام حسین(ع) اختصاص می‌دادند. در مرکز اسناد تعدادی وقف‌نامه در این خصوص موجود است.
محبوب اسناد تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی را مجموعه‌ای دیگر از اسناد آستان قدس رضوی می‌داند و با بیان این‌که شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی نمایش صحنه واقعه عاشوراست که به همراه ذکر مرثیه انجام می‌شود، تصریح می‌کند: این مراسم در دوره قاجار توسعه یافت، به‌طوری که مشاغلی برای اجرای آن ایجاد شد و حتی احکامی در این خصوص توسط شاهان صادر می‌شد. کارشناس اسناد آستان قدس رضوی نیز یادآوری می‌کند: تاکنون بر روی این اسناد پژوهشی انجام نشده و مرکز اسناد آستان قدس رضوی آمادگی دارد در راستای انجام پژوهش‌های تاریخی، این اسناد را در اختیار محققان قرار دهد.
- تاریخ تعزیه و شبیه‌خوانی در ایران
«مجتبی قیطاقی» پژوهشگر هنر اسلامی با اشاره تاریخی به هنر تعزیه و شبیه‌خوانی در ایران می‌گوید: این هنر یکی از علت‌های ماندگاری واقعه عاشورا در میان ایرانیان است. وی تعزیه را تلفیقی از هنرهای اصیل ایرانی عنوان می‌کند و می‌گوید: در تعزیه مجموعه‌ای از هنرهای اصیل ایرانی از قبیل طرح و نقش رنگ تا ابیات محکم و قوی، داستان‌پردازی، نقش‌خوانی، صدا و آواز سنتی را شاهد هستیم. قیطاقی با اشاره به سنت چاووش‌خوانی برای جمع کردن مردم برای شروع عزاداری بیان می‌کند: ایرانی‌ها از هرچه داشتند بهره می‌گرفتند تا آنچه نزد آنها دارای اهمیت است جاودان باقی بماند.
وی همچنین با اشاره به ثبت مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی در سازمان جهانی یونسکو می‌گوید: باور عمیق ایرانی‌ها به این هنر موجب شد تا تعزیه و شبیه‌خوانی به یک باور جهانی تبدیل شود و در سال ۲۰۱۰ به ثبت جهانی برسد و در فهرست نمونه آثار معنوی ناملموس و ملموس بشری وارد شود. این پژوهشگر با اشاره به وضعیت فعلی و جایگاه این هنر در جامعه، آن را رو به افول ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: در تاریخ ایران اوج تعزیه و شبیه‌خوانی در دوره قاجار است که به دستور ناصرالدین شاه تکیه دولت زده شد و اکنون بخشی از این تکیه به بانک تبدیل شده است.
نظر شما