همشهری آنلاین: خودصداها یا «سازهای کوبه‌ای، ضربه‌ای و سایشیِ بدون پوست» سازهایی هستند که خود به خود قابلیت تولید صدا دارند و مادۀ سازندۀ آنها سخت، انعطاف‌ناپذیر و در عین حال، قابل ارتعاش است. در این رده‌بندی، تشتک در یک گروه و کوزه‌ها در گروهی دیگر قرار می‌گیرند.
تشتک (تال) بشقابی توگود از جنس برنج یا آلیاژهای مشابه است که اندازۀ مشخصی ندارد. کاربرد غیرموسیقایی آن برای زیر شیر سماور است.
کوزه در واقع همان کوزه‌های متداول بلوچی است که برای حمل و نگهداری آب از آن استفاده می‌شود. این کوزه شکمی برآمده و ته و دهانه‌ای نسبتاً باریک دارد. در ترکیب این دو خودصدا از دو کوزه و یک تشتک استفاده می‌شود.
تشتک و کوزه‌ها با هم نواخته می‌شوند. تشتکْ وارونه بین دو کوزه روی زمین و مقابل نوازنده قرار می‌گیرد. داخل هر کوزه مقداری آب ریخته می‌شود و کوزۀ پرآب‌تر صدایش زیرتر و کوزۀ کم‌آب‌تر صدایش بم‌تر است. نوازنده با کف دست‌ها به‌تناوب بر دهانۀ کوزه‌ها و پشت تشتک ضربه می‌زند. صدای کوزه‌ها بم و گرفته و در تضاد با صدای تشتک است و به‌تناوب شنیده می‌شوند.
تشتک و کوزه هیچ‌وقت به‌تنهایی و جدا از هم نواخته نمی‌شود. تشتک و کوزه معمولاً هنگام اجرای سَوت (ترانه‌های شاد بلوچی) در مجالس عروسی و شادی نواخته می‌شود و در دیگر نمونه‌های موسیقی بلوچستان و بلوچستان کاربردی ندارد. در قدیم، زمانی که تشتکی خوش‌صدا و دارای طنینی خالص بود، نوازندۀ قیچک سازش را با صدای آن کوک می‌کرد. با انتخاب تشتک مناسب از نظر زیر و بمی صدا و با کم و زیاد کردنِ آب داخل کوزه‌ها می‌توان خودصدای ترکیبی تشتک و کوزه را به طور نسبی با سایر سازهای بلوچی کوک کرد.
تشتک و کوزه امروزه در معرض فراموشی است و غالباً به جای آن از دُهُلَک یا دهلکِ نال استفاده می‌شود.
منبع: سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، ماهور، چاپ سوم: ۱۳۹۶
نظر شما