همشهری آنلاین- مهین قاسمخانی: خبر کج شدن این برج تا چه حد صحت دارد و چه کسی متوجه این خطر شده است، ما را بر آن داشت تا سراغ دکتر «احمد ابوحمزه» محقق و ری‌شناس معروف اهل شهرری برویم. از قضا متوجه شدیم فردی که چند سال قبل این خطر را برای نخستین بار به مسئولان گوشزد کرده، همین محقق بوده است.
- اعلام خطر شما در زمینه کج شدن برج تاریخی طغرل صرفاً یک گمانه‌زنی است یا بر پایه شواهد علمی و عینی عنوان شده است؟
اهل شهرری هستم و رشته تحصیلی‌ام تاریخ است، بنابراین تعجبی ندارد که توجه زیادی به برج تاریخی طغرل داشته باشم که یکی از نمادهای تاریخ کهن ری است. از حدود ۲۹ـ۳۰سال قبل یک کار تحقیقی در مورد برج طغرل آغاز کردم و قصد داشتم کتابی در همین زمینه بنویسم، اما با توجه به مشغله‌های زیادی که داشتم، در این کار وقفه ایجاد شد و حالا خوشبختانه تقریباً ۸۰درصد کار انجام شده است. تلاش می‌کنم در آینده‌ای نه چندان دور این کتاب را منتشر کنم. با توجه به همین علاقه و کنجکاوی و عکاسی‌هایی که با فاصله زمانی چند سال انجام شد و مقایسه این عکس‌ها احساس کردم برج طغرل طی سال‌های اخیر در حد چند میلیمتر کج شده است. از آنجا که این موضوع بسیار حیاتی است و برج طغرل اهمیت زیادی برای ری، ایران و حتی جهان دارد، از چند سال قبل موضوع کج شدن احتمالی برج طغرل را به مسئولان بیان کردم.
- گفتید عکس‌هایی که در طی سال‌های گذشته از برج گرفتید شما را به این نتیجه رسانده که احتمالاً این برج در حال کج شدن است. این عکاسی‌ها با چه هدفی انجام می‌شد؟
از زمان دانشجویی، برج طغرل یکی از سوژه‌های مورد علاقه من برای مطالعه و عکاسی بود. بعد از آن هم وقتی در دانشگاه مشغول تدریس شدم، دانشجویانم را برای این کار تشویق کردم و در نتیجه حالا آرشیو خوبی از عکس‌های مربوط به برج طغرل وجود دارد که می‌توان آنها را با هم مقایسه کرد.
- یعنی شما با توجه به عکس‌های گرفته شده معتقد هستید که برج طغرل در حال کج شدن است؟
من یک محقق هستم و وظیفه‌ام تحقیق و پژوهش است و این کار را انجام می‌دهم. برج طغرل، یک برج آرامگاهی است. در شهرری برج‌های آرامگاهی کم نداریم، اما برج طغرل در بین آنها اهمیت زیادی دارد. به همین دلیل اگر احساس خطری کنیم، نمی‌توانیم منتظر باشیم تا اتفاقی بیفتد و بعد نتایج بررسی‌ها را اعلام کنیم. بنده و عده ای از دانشجویان با مقایسه عکس‌هایی که طی سال‌های گذشته گرفته شده، متوجه کج شدگی مختصری در این برج شدیم و آن را اعلام کردیم، چراکه برج طغرل بسیار بااهمیت است و اگر فرو بریزد، هویت، تاریخ و فرهنگ ما دچار خسران خواهد شد و دیگر نمی‌توان‌کاری کرد و خسارتی غیرقابل جبران خواهد بود. اکنون این وظیفه مسئولان است که با انجام اندازه‌گیری‌های دقیق، درستی یا نادرستی این یافته اولیه را اثبات کنند.
- با فرض درست بودن نظر شما، چه عواملی ممکن است سبب این اتفاق شده باشد؟
برج طغرل بنایی آجری و خشتی است که بیش از ۲۰متر ارتفاع دارد. در ساخت آن از حجم زیادی مصالح استفاده شده است. داخل برج با خشت و بیرون آن با آجرهای حصیری ساخته شده است. به دلیل فشاری که روی اضلاع برج وجود دارد، معمار این بنا ۳ضلع در شمال و ۳ضلع در جنوب را خالی گذاشته است تا فشارهای درونی متعادل شده و سردرهای ورودی ۲طرف برج فرو نریزد. آنچه مهم است امروزه فشارهای زیادی بر این برج وارد می‌شود که مهم‌ترین این فشارها نم و رطوبت پای برج است؛ چراکه بخشی از این بنا در زیر زمین قرار دارد و هرچقدرهم که در آن زمان از ساروج و دیگر مصالح مقاوم در برابر رطوبت استفاده شده باشد، بازهم بعد از گذشت نزدیک به هزار سال از ساخت آن، می‌توان احتمال داد که این نم و رطوبت درحال وارد آوردن فشار مضاعفی بر اضلاع این بناست. زلزله‌ای هم که در زمان زندیه به وقوع پیوسته، روی این برج بی‌تأثیر نبوده است. از طرف دیگر ما شاهد فعالیت کارخانه سیمان تهران در فاصله کمی از این بنا هستیم و به خاطر آن هر ۲ یا ۳ساعت یک انفجار در کوه بی‌بی شهربانو اتفاق می‌افتد که نه تنها برای برج طغرل، بلکه برای سایر بناهای تاریخی ری همچون زندان هارون، برج اینانج و مهم‌تر از همه بقعه تاریخی بی‌بی شهربانو مخرب است.
- ساخت‌وسازهای اطراف برج تا چه حد می‌تواند در این کج شدگی احتمالی نقش داشته باشد؟
ما در سال‌های اخیر شاهد اجرای یک طرح بزرگ عمرانی (ساخت مجموعه رازی) در مجاورت برج طغرل بودیم و گودبرداری وسیعی در نزدیکی این برج اتفاق افتاد. این‌گونه فعالیت‌های عمرانی هم می‌تواند بر مقاومت بناهایی از این دست تأثیر بگذارد.
- بعد از اعلام خطر در زمینه احتمال کج شدگی برج طغرل، تا چه حد صدای شما شنیده شد؟
من سعی کردم صدای خودم را به گوش مسئولان از جمله اعضای شورای شهر، شهرداری، اداره میراث فرهنگی و گردشگری برسانم. خوشبختانه همه صدای مرا شنیدند و واکنش نشان دادند. «حسن خلیل‌آبادی» عضو شورای اسلامی شهر تهران سخنرانی خوبی در شورای شهر داشت و خواستار توجه بیشتر به آثار تاریخی شد. اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هم واکنش مناسبی داشت. البته این موضوع را باید فراسازمانی ببینیم. رفع مسائلی از این دست فقط از عهده یک سازمان برنمی آید. همه مسئولان باید به این نکته توجه کنند.
- از اهمیت برج طغرل بگویید و اینکه چرا این برج برای شما به‌عنوان یک ری‌شناس تا این حد جذابیت دارد؟
طبق شواهد موجود این برج بین ۹۶۰ تا ۹۷۰سال قدمت دارد. برج مربوط به دوره سلجوقیان است و هم از نظر قدمت و هم از لحاظ معماری اهمیت زیادی دارد. همان‌طور که می‌دانید ری منطقه‌ای زلزله‌خیز است و با توجه به این نکته وقتی می‌بینیم یک بنای تاریخی تا هزار سال دوام آورده، خود بیانگر اهمیت این برج به لحاظ معماری است. برخی از مورخان و باستان‌شناسان معتقدند برج طغرل محل دفن طغرل اول یا سوم بوده و برخی بر این باورند که این برج محل دفن بزرگان و اندیشمندان عصر سلجوقی بوده است. من نظر بین آنها را دارم و معتقدم این برج می‌تواند هم آرامگاه طغرل سوم و هم‌محل دفن بزرگان آن عصر بوده باشد، به‌ویژه اینکه برج طغرل در مجاورت یکی از قدیمی‌ترین آرامستان‌های ایران یعنی ابن‌بابویه واقع شده است. برج طغرل به لحاظ معماری تلفیقی از معماری ساسانیان و معماری اسلامی است. همان‌طور که گفتم، در ری برج‌های آرامگاهی زیادی وجود دارد که بقایای برخی از آنها هنوز هم قابل مشاهده است، از جمله آنها می‌توان به برج‌های اینانج و نقاره خانه و گورستان‌های زیرین و زبیرین اشاره کرد. وقتی این برج‌های آرامگاهی را بررسی می‌کنیم، برخی از آنها ۴ضلعی‌اند و برخی ۸ضلعی. البته برج‌های تا ۱۸ضلعی هم داریم، اما تعداد برج‌هایی که بیش از این ترک (ضلع) داشته باشند زیاد نیست، در حالی‌که برج طغرل ۲۴ ضلع (۲۴ترک) دارد. زمانی که در برج طغرل عکاسی می‌کردم، متوجه شدم معمار و دانشمند سازنده این برج در ساخت آن به علم نجوم توجه داشته و با توجه به برخی نشانه‌های موجود می‌توان گفت برج طغرل شاید یک ساعت آفتابی باشد.
- براساس چه یافته‌هایی به چنین نتیجه‌ای رسیدید؟
به نظر می‌رسد هریک از ترک‌ها یا همان اضلاع بیست‌وچهارگانه این برج را باید یک ساعت در نظر گرفت. من در همان سال‌ها که همراه یکی از دوستانم روی این بنا مطالعه می‌کردم، متوجه شدم این برج مانند یک ساعت آفتابی عمل می‌کند. به‌عنوان مثال در ساعت ۵صبح، دقیقاً آفتاب ضلع پنجم را روشن می‌کند و ساعت۶ضلع ششم روشن می‌شود. بعد ازظهر هم این روند ادامه داشت و به‌عنوان مثال در ساعت ۲بعداز ظهر، ضلع دوم از نیمه غربی برج با تابش آفتاب روشن می شد. این بود که فرضیه ساعت آفتابی بودن برج را در سال۱۳۷۱ مطرح کردم و دیگران هم روی این فرضیه مطالعه و برخی آن را تأیید و برخی هم رد کردند. از طرف دیگر بعدها در متون تاریخی مربوط به دوره سلجوقی متوجه شدم در ری از بنایی یاد شده به نام شیر خفته. در این متون وقتی می‌خواستند بنویسند به ری رسیدیم، می‌نوشتند به شیرخفته رسیدیم، اما هیچ اشاره‌ای نشده بود که این شیر خفته چیست و کجاست؟ در همان بررسی‌ها و مطالعات و عکاسی‌هایی که در برج طغرل انجام می‌دادم، متوجه شدم منظور از شیر خفته می‌تواند برج طغرل باشد. در این زمینه ما اسناد تاریخی چندانی نداشتیم، اما برخی از استادان با ادله‌ای که ارائه شد این نظریه را پذیرفتند.
- چرا چنین نتیجه‌ای گرفتید؟
تصویر شیر را در گبه‌های فارس دیده‌اید؟ اگر برج طغرل را از پایین به بالا در ورودی های برج نگاه کنید، تصویری شبیه به همان در نمای بیرونی این برج قابل مشاهده است که این را هم در همان سال‌ها و در حین عکاسی از برج دریافتیم. از طرف دیگر ما می‌دانیم در گذشته همان‌طور که فانوس دریایی وجود داشت، فانوس صحرایی هم وجود داشته است و بر بالای آن آتش روشن می‌کردند تا کاروان‌هایی که در قرون سوم و چهارم حرکت می‌کردند، با دیدن آن آتش متوجه نزدیک شدن به شهر و دیاری شوند و می‌توان تصور کرد که برج طغرل یکی از همین فانوس‌های صحرایی بوده است.
نظر شما