جشنواره یازدهم بهمن با برگزاری مراسمی در مشهد آغاز به کار کرد و پس از برگزاری جشنواره در استان‌های مختلف مراسم پایانی آن دوم اسفند در تالار وحدت برگزار شد و این شاعران به ترتیب در بخش‌های مختلف به‌عنوان شاعران برگزیده انتخاب شدند و سرو زرین و چهارده سکه بهار آزادی دریافت کردند:
احمدرضا احمدی، یدا... مفتون امینی، م.مؤید، محمدباقر کلاهی اهری در بخش آزاد، ناصر کشاورز، شکوه قاسم‌نیا، بیوک ملکی در بخش کودک و نوجوان، مجتبی مهدوی سعیدی، علیرضا قزوه، حسین اسرافیلی، محمدرضا عبدالملکیان در بخش پایداری و انتفاضه، منوچهر احترامی، ناصر فیض، عبدالجبار کاکایی در بخش اجتماعی، محمدعلی مجاهدی، علی موسوی گرمارودی، قادر طهماسبی، محمدجواد غفورزاده (شفق) در بخش آیینی، یوسف‌علی میرشکاک، زکریا اخلاقی، فاطمه راکعی، احمدعزیزی در بخش امامره و انقلاب برگزیده شدند.
علاوه بر این گروس عبدالملکیان و سعید شاد، منیژه هاشمی، امید مهدی‌نژاد، مهدی فرجی و میلاد عرفان‌پور، آرش پورعلی‌زاد و مرتضی حیدری آل کثیر، محمدحسین ابراهیمی به ترتیب برگزیدگان جشنواره در گرایش‌های مختلف در بخش شعر جوان بودند.
این نوشته با نگاهی انتقادی به جشنواره دوم و بخش‌های مختلف آن پرداخته است.
مشکل هویت
اصلی‌ترین مشکل جشنواره فجر بی‌تردید مسئله هویت آن است. معلوم نیست جشنواره شعر فجر می‌خواهد یک جشنواره یا کنگره ادبی به معنای مرسوم آن – مثل بسیاری از کنگره‌هایی که همه ساله در کشور برگزار می‌شود– باشد، یا یک جایزه ادبی مثل جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی و جایزه‌های دیگری که به بهترین کتاب‌های منتشر شده در هر سال جایزه می‌دهند یا مراسم تجلیل از بزرگان و چهره‌های ماندگار شعر و جایزه تقدیر از یک عمر فعالیت ادبی. همه این‌ها هست یا می‌تواند باشد و هیچ‌کدام این‌ها نیست. شتر گاو پلنگی است که شکل‌گیری هویت آن احتمالا سال‌ها طول می‌کشد.
از یک سو فراخوان داده می‌شود که همه شاعران می‌توانند کارهای تازه و آماده انتشار خود را بفرستند از سوی دیگر بیشتر برگزیدگان براساس کارنامه شاعری‌شان انتخاب می‌شوند، به ویژه برگزیدگان بخش‌های موضوعی که بعضی از آنها سال‌هاست در این موضوعات شعری نگفته‌اند و براساس کتاب یا شعری که مثلا بیست سال قبل منتشر کرده‌اند انتخاب شده‌اند.
به هر حال اگر قرار بر فراخوان است و رقابت براساس بهترین آثار شاعران در یک‌سال گذشته پس جایزه دادن به شاعری به خاطر شعری که در سال فلان در موضوع بهمان منتشر کرده چه معنی می‌دهد و اگر قرار بر تجلیل از شاعران پیشکسوت براساس کارنامه‌شان است پس اصلا چرا فراخوان داده می‌شود؟
جشنواره باید اساسا تکلیف خودش را با این مسئله معلوم کند که آیا قرار است به تک اثر جایزه دهد یا به کتاب شعر چرا که عملا تا کنون جایزه‌های جشنواره براساس کتاب و کارنامه شاعر داده شده است و با توجه به اینکه در دو سه سال اخیر جایزه کتاب سال شعر برگزیده‌ای نداشته است این شائبه تقویت می‌شود که شاید جشنواره جایگزینی برای جایزه کتاب سال شعر باشد.
غلبه حاشیه بر متن
با یک نگاه خوشبینانه می‌توان گفت که وجود بخش موضوعی در یک جشنواره نه‌تنها ایرادی ندارد بلکه اتفاقا خیلی خوب هم هست! اهدای جایزه به آثاری با موضوعات خاص، به نوعی بیانگر سیاست برگزار کنندگان جشنواره در حمایت از آثار تولید شده براساس موضوعات مورد نظرشان است مثلا چیزی شبیه سیاستی که در سال‌های اخیر درمورد سینمای معناگرا! در جشنواره فیلم فجر وجود دارد.
اما مشکل این‌جاست که بخش‌های موضوعی جشنواره شعر فجر و تعداد افراد برگزیده شده در آن آن‌قدر زیادند که عملا بخش اصلی (بخش آزاد) تحت الشعاع آن قرار گرفته است. مثلا در جشنواره امسال بخش آزاد 4 برگزیده داشته است و مجموع برگزیدگان بخش‌های موضوعی بیش از 15نفر بودند یعنی در هر بخش موضوعی هم تقریبا 4نفر برگزیده شده‌اند. این همه برگزیده اعتبار جایزه اصلی را کم می‌کند و عملا هم معلوم نیست که بالاخره جایزه اصلی جشنواره جایزه بخش آزاد آن است یا جایزه‌های بخش موضوعی نیز به همان اندازه معتبرند.
علاوه بر این به‌نظر می‌رسد انتخاب بعضی از این شاعران در بخش‌های موضوعی به نوعی تلاش برای راضی کردن همه باشد، چرا که بعضی از آنها نه تنها سال‌هاست که این موضوعات در شعرشان هیچ جایگاهی ندارد بلکه حتی یکی دو نفر از این شاعران در سال‌های گذشته رسما از این سروده‌ها اعلام برائت کرده‌اند که این امر قطعا برای مسئولان فعلی ارشاد مهم و قابل توجه است.
اگر قرار است جشنواره شعر فجر هر سال برگزار شود هر کدام از این بخش‌ها می‌تواند در یکی از دوره‌ها به‌عنوان بخش ویژه وجود داشته باشد.
شاعران همسایه
در روزهای آغازین تشکیل دبیرخانه جشنواره دوم، دبیر علمی جشنواره در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها در نقد دوره اول نکاتی گفته بود. از جمله اینکه با دعوت از سه‌چهار شاعر از کشورهایی مانند افغانستان و تاجیکستان و برخی کشورهای عربی جشنواره بین‌المللی نمی‌شود... باید شاعران متعددی از کشورهای مختلف به ایران بیایند تا هم بتوان با جریان شعری جدید جهان آشنا شد و هم تجربه‌های شعری نویی را به دست آورد و حضور آنها در ایران واقعاً مغتنم باشد.
انجام این مصاحبه - که واکنش تند علیرضا قزوه (دبیر دوره نخست جشنواره) را در پی داشت - امید اندکی را برانگیخت که شاید امسال اوضاع جشنواره قدری فرق کند... اما نهایت تلاش برگزار کنندگان برای بین‌المللی کردن جشنواره امسال باز هم از دعوت چند شاعر از کشورهای همسایه و سخنرانی و شعرخوانی 2شاعر پاکستانی و تاجیکستانی در اختتامیه فراتر نرفت.
جالب‌تر اینکه دبیر محترم علمی جشنواره چند روز پس از آن مصاحبه تا به امروز (با حفظ سمت و تعیین جانشین) درگیر فعالیت‌های انتخاباتی خود در یکی از شهرستان‌ها شده است.
برگزار کنندگان جشنواره باید متوجه این نکته بدیهی باشند که نمی‌توان با دعوت از چند شاعر فارسی‌زبان از شبه قاره و آسیای میانه - یا در بهترین حالت چند شاعر از اروپا و آمریکا - در مراسم افتتاحیه یا اختتامیه جشنواره را بین‌المللی کرد. بلکه جشنواره بین‌المللی جشنواره‌ای است که بخش بین‌الملل داشته باشد و در آن بخش شاعران کشورهای مختلف با یکدیگر به رقابت! بپردازند و برگزیدگان آن جداگانه انتخاب شوند و... مسئله‌ای که تفهیم آن به برگزار کنندگان دیگر جشنواره‌های فجر سال‌ها زمان برد و معلوم نیست چند سال طول می‌کشد تا برگزار کنندگان جشنواره شعر فجر متوجه این نکته شوند.
سرگردانی
جشنواره در فاصله افتتاحیه و اختتامیه به شکل جداگانه در همه استان‌ها نیز برگزار شد و شاعرانی در گرایش‌های مختلف در سطح هر استان انتخاب شدند. بلاتکلیفی و سرگردانی توأمان شرکت‌کنندگان و برگزار کنندگان در نحوه برگزاری و شرکت در بخش استانی جشنواره از مصادیق بارز همان تعریف نداشتن و مشکل هویت جشنواره بود که در استان‌ها نمود بیشتری داشت.
از یک سو بعضی از شاعران آثار خود را به دبیرخانه مرکزی در تهران فرستادند و در همان مراحل ابتدایی از گردونه رقابت حذف شدند و از سوی دیگر شاعرانی به‌مراتب ضعیف‌تر در همان استان‌ها به‌عنوان شاعر برگزیده انتخاب شدند.
علاوه بر اینکه نحوه برگزاری جشنواره در هر استان با استان دیگر - بسته به سلیقه و سطح علمی فردی که به‌عنوان دبیر انتخاب شده بود- فرق می‌کرد. در بعضی استان‌ها انتخاب دبیر جشنواره استانی با مدیر کل ارشاد استان بود و در بعضی استان‌های دیگر دبیر جشنواره از سوی دبیرخانه مرکزی انتخاب شد. در بعضی استان‌ها جشنواره به شکل رقابتی برگزار شد و در بعضی استان‌های دیگر برگزیدگان بدون رقابت انتخاب شدند. در بعضی استان‌ها بحق چهره‌های شایسته‌ای به‌عنوان بهترین شاعر استان انتخاب شدند و در بعضی استان‌های دیگر شاعرانی معمولی جایزه شاعر برگزیده استان را به دست آوردند....
دایره بسته داوران
در جشنواره امسال برخلاف سال گذشته اسامی هیأت داوران اعلام نشد، اما با توجه به ترکیب برگزیدگان تا حدی می‌توان داوران آن را حدس زد چرا که این داوران سال‌هاست که در مسابقات و جشنواره‌های مختلف شعر به داوری مشغولند.
برای همین انتخاب بعضی شاعران - به ویژه در بخش شعر جوان- اصلا دور از انتظار نبود. شاعران بسیاری هستند که چون عضو حلقه‌ها و کارگاه‌های شعری پایتخت یا اهل لابی و رایزنی با داوران نیستند معمولا به ندرت در جشنواره‌ای برگزیده می‌شوند اما در سوی دیگر هستند شاعران کنگره‌ای که معمولا اکثر جایزه‌های کنگره‌های مهم و معتبر را از آن خود می‌کنند.
تلاش برای استفاده از داوران مختلف با سلیقه‌های متفاوت امر چندان دشواری نیست. هستند شاعران و منتقدان و استادان ادبیاتی که به راحتی داوری جشنواره‌ای این‌چنینی را می‌پذیرند اگر و فقط اگر آرای‌شان محفوظ باشد و حرمت‌شان نگه داشته شود. برگزار کنندگان جشنواره اگر به فکر اعتبار آن هستند باید خود را از افتادن در دام دایره بسته شاعران و داوران کنگره‌ای برهانند و گرنه به راحتی می‌توان ترکیب برگزیدگانش را تا چند دوره بعد حدس زد و از همین حالا فهرست اولیه آن را اعلام کرد.
انتخاب‌های درست
اما از حق نباید گذشت که بعضی از انتخاب‌ها، انتخاب‌های درست و بحقی بود. انتخاب‌هایی که بی‌تردید نقطه مثبت جشنواره است و سبب صرف‌نظر کردن از بسیاری از انتقادات می‌شود. انتخاب شاعرانی مثل مفتون امینی، احمدرضا احمدی، علی موسوی گرمارودی، م.مؤید، محمد باقر کلاهی اهری، یا انتخاب‌های شعر آیینی که در آن 4نفر از بهترین شاعران آیینی با گرایش‌های مختلف برگزیده شدند. یا انتخاب شاعران جوانی مثل مهدی فرجی...
تکرار مکررات
جشنواره شعر فجر اگر می‌خواهد به حیات خود ادامه دهد باید تجدید نظری اساسی در ماهیت خود بکند:
- بخش آزاد باید بخش اصلی جشنواره باشد. اگر قرار است تقسیم‌بندی صورت گیرد آن تقسیم‌بندی باید براساس قالب باشد. مثلا قالب‌های کلاسیک و قالب‌های نو
- جشنواره باید به شکل رقابتی برگزار شود.
- باید همه سلیقه‌ها و گروه‌های شعری به شرکت در آن ترغیب شوند.
- بخش‌های موضوعی آن باید حذف شود و در هر دوره نهایتا یک بخش موضوعی آن هم به‌عنوان بخش جنبی در آن باشد.
- در هر دوره هم نهایتا از یکی دو شاعر پیشکسوت به خاطر یک عمر فعالیت ادبی تقدیر شود.
