همشهری آنلاین: استان گیلان بزرگ‌ترین تولید کننده و در واقع قطب ابریشم در ایران است. پرورش کرم ابریشم سابقه بسیار طولانی در این استان دارد. گیلان از دیر زمان به‌دلیل تولید ابریشم باکیفیت و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم در طول تاریخ از جایگاه ویژه‌ای در این صنعت برخوردار بوده‌است.
همه‌ساله با شروع بهار و تبدیل تخم پروانه به کرم ابریشم، نوغانداران گیلانی به تکاپو می‌افتند تا هرچه بهتر و بیشتر به محصول نهایی که همان ابریشم است، برسند.
پرورش کرم ابریشم از لحظه آغاز تا هنگام برداشت، مراحل مختلفی دارد. یکی از مهم‌ترین مراحل آماده‌سازی «تلمبار» یا اتاقک مخصوص پرورش کرم ابریشم است. تلمبار اغلب با مصالح بومی و طبیعی از چوب، «کلش» (ساقه برنج) و «گالی» (نوعی گیاه بومی که برای پوشش سقف خانه‌های روستایی کاربرد داشت) ساخته می‌شد و هنوز این اتاقک برای پرورش کرم ابریشم در گیلان کاربرد دارد. با این فرق که سقف تلمبار را با حلبی می‌پوشانند.
نوغانداران طوری این تلمبار را می‌ساختند که هیچ موجود موذی و مضری نمی‌توانست داخل سالن پرورش کرم ابریشم نفوذ و کرم‌ها را شکار کند. «نوغان خال گذاشتن» هم از دیگر مراحل این کار است. در این مرحله شاخه‌های پربرگ درختان توت بریده می‌شود و سپس آنها را در تلمبار به‌صورت طبقاتی قرار می‌دهند. بعد از این مرحله کرم‌های کوچک ابریشم برای پرورش به تلمبار انتقال می‌یابند. کرم‌ها بعد از انتقال شروع به خوردن برگ‌های توت می‌کنند؛ درواقع تا هنگام تنیدن پیله به دور خود، بی‌وقفه این برگ‌های توت را می‌خورند. به‌همین دلیل نوغانداران تا زمان تندیدن پیله مدام شاخه‌های پر برگ درختان را می‌برند و آنها را در تلمبار قرار می‌دهند. تلمبارها دو طبقه هستند که طبقه همکف آن را فقط ستون‌ها تشکیل می‌دهند و بنای اصلی در طبقه بالایی است.
کج‌چینی
نوغانداران گیلانی برای مراحل مختلف پرورش کرم ابریشم از واژه‌ها و اصطلاحات گیلکی استفاده می‌کنند. آنها به پیله تر ابریشم «کج» یا «کژ» می‌گویند. مرحله برداشت و فعالیت‌های مربوط به برداشت پیله تر ابریشم را هم «کج‌چینی» می‌گویند که معنی آن همان چیدن پیله تر است.
وقتی کرم‌های ابریشم دور خود پیله می‌تنند، نوغانداران فرصت زیادی برای برداشت آنها ندارند. اگر نوغانداران در برداشت محصول عجله نکنند زحمت و انتظار یک ساله‌شان در عرض دو یا سه روز به باد می‌رود، زیرا پروانه‌ها در همین مدت کوتاه پیله‌ها را سوراخ خواهند کرد و از آن بیرون خواهند آمد. در این صورت دیگر پیله‌های ابریشم هیچ ارزش کاربردی و اقتصادی نخواهند داشت.
وقتی پیله‌ها آماده برداشت می‌شوند در این مرحله، نوغانداری از کار صرف خارج و تبدیل به کاری آمیخته به آیین می‌شود که این مرحله برای نوغانداران و خانواده‌های آنها بسیار لذت‌بخش است.
«هادی نزله‌خواه»، یکی از مطلعان محلی و اهل شهرستان لنگرود که پرورش کرم ابریشم از فعالیت‌های خانوادگی آنها بوده و این روزها دغدغه رونق دوباره این صنعت و احیای آیین مربوط به این کار را دارد در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین گفت: پرورش کرم ابریشم مراحل مختلفی دارد و کاری پرزحمت در دوره‌ای نسبتا کوتاه است. تلمبار، توت‌کله (توتستان)، نوغانداری و کج‌چینی مهم‌ترین اصلاحات محلی در حوزه فعالیت‌های این صنعت است.
نزله‌خواه افزود: با وجود مشقت‌ها و سختی‌های کار، پرورش ابریشم ۲ مرحله شیرین دارد. یک مرحله مربوط به درآمد آن است که نقش مهمی در تعادل بخشی زندگی کشاورزان منطقه دارد و مرحله دیگر مربوط به کج‌چینی است. این مرحله و شیرینی آن نصیب فامیل‌ها و آشنایان نوغاندارن نیز می‌شود.
وی ادامه داد: نوغانداران یک هفته قبل از زمان برداشت پیله تر ابریشم به خانواده‌ها و فامیل‌های خود اطلاع می‌دهند که در فلان روز قصد برداشت محصول داریم. درواقع همه آنها را برای کمک دعوت می‌کنند تا برداشت محصول در طول یک روز به پایان برسد. زیرا اگر در برداشت پیله تر و پاک کردن آن عجله نکنند زحمتشان با تولد پروانه‌ها برباد خواهد رفت. در روز کج‌چینی همه می‌آیند تا کمک و یاری کنند تا پیله‌ها هرچه زودتر روانه بازار شوند.
نزله‌خواه اظهارکرد: دو سه روز قبل از برگزاری کج‌چینی خانواده دعوت‌کننده به تکاپوی تهیه سور و سات مهمانی روز موعود می‌افتند و برای روز کج‌چینی ناهار مفصلی تدارک می‌بینند. در این روز بانوی خانواده نوغاندار بهترین غذاهای محلی را می‌پزد و سفره بسیار متنوعی در توتستان جوار تلمبار و زیر سایه درختان توت پهن می‌کند. بعد از پهن شدن سفره همه افراد حاضر در کار کج چینی دور سفره می‌نشینند و لحظات خوشی را سپری می‌کنند.
وی ادامه داد: معمولا کمتر پیش می‌آید کار برداشت پیله تر ابریشم به ۲ روز یا بیشتر بینجامد. در غروب روز کج‌چینی پیله‌های تر در گونی‌ها بزرگ ریخته و فردای آن روز برای فروش روانه مراکز خرید می‌شود.
کج‌چینی به عنوان یک آیین، ظرفیت ثبت ملی شدن را دارد
«علی بالایی لنگرودی»، مردم‌شناس و پژوهشگر فرهنگ گیلان هم گفت: کج‌چینی یک کار صرف نیست، بلکه ضرب‌الاجلی بودن برداشت آن، شرایط کار را به نوعی پیش برده که در طول زمان این فعالیت تبدیل به یک «کار- آیین» شود. من بارها از نزدیک و به‌صورت میدانی این کار را مطالعه کرده‌ام. این کار- آیین آن‌قدر مفرح و لذت‌بخش است که شرکت‌کنندگان در این کار هیچ‌گاه در طول روز و کار احساس خستگی نمی‌کنند. در این روز آنهایی که صدای خوب و با ترانه‌های محلی آشنایی دارند دیگران را از هنر خود بی‌نصیب نمی‌گذارند.
بالایی لنگرودی ادامه داد: تا زمانی‌که پرورش کرم ابریشم در گیلان رواج دارد، آیین کج‌چینی برگزار خواهد شد. به نظر من کج‌چینی از زنده‌ترین آیین‌های آمیخته به کار در این استان است که انرژی فزاینده‌ای برای تداوم و توسعه پرورش کرم ابریشم در گیلان دارد.
وی در پایان افزود: کج‌چینی این ظرفیت را دارد که به عنوان یک آیین مورد مطالعه و توجه قرار گیرد و به عنوان یک میراث غیرملموس به ثبت ملی نیز برسد. اگر این اتفاق میمون رخ بدهد می‌توان به آینده پرورش کرم ابریشم که در این سال‌ها با بحران روبه‌رو بوده امیدوار بود.
نظر شما