آشنایی با آیین کج‌چینی یا برداشت پیله "تر" ابریشم در گیلان

همشهری آنلاین: «کج‌چینی» اصطلاحی در زبان گیلکی به معنای برداشت پیله تر ابریشم است. این اصطلاح در برخی نواحی استان گیلان «کژچینی» نیز تلفظ می‌شود.

اگرچه فصل پرورش کرم ابریشم مانند دیگر کارهای کشاورزان طولانی نیست و نوغانداران بین ۴۵ روز تا ۲ ماه به کار پرورش کرم ابریشم خود پایان می‌دهند، اما آنها هنگام برداشت محصول محدودیت زمانی دارند و در تنگا قرار می‌گیرند. اگر آنها در این کار سستی و تعلل کنند، همه زحمات‌شان از بین خواهد رفت، زیرا پروانه‌های داخل پیله‌ها متولد خواهند شد و پیله‌ها را سوراخ خواهند کرد. در این شرایط، پیله‌های ابریشم دیگر ارزش اقتصادی نخواهند داشت و برای آنها مشتری پیدا نخواهدشد.

کرم‌های ابریشم وقتی به حد کافی برگ توت بخورند و بزرگ بشوند، کم‌کم به دورخود پیله می‌تنند و به پیله تبدیل می‌شوند. در این هنگام نوغانداران زمان نهایی تغییر وضعیت کرم‌های ابریشم را تشخیص می‌دهند و خود را برای برداشت محصول آماده می‌کنند.

از آنجا که زمان برداشت پیله تر محدود است و اغلب اهالی روستاهای پرورش‌دهنده کرم ابریشم در گیلان، خود نیز در کارنوغانداری فعالیت دارند، یافتن کارگر برای برداشت پیله‌های ابریشم در این فصل بسیار دشوار است. نوغانداران گیلانی برای این‌که بتوانند این مشکل را حل کنند از گذشته‌های دور، رسمی بین خود گذاشته‌اند که این رسم به «کج‌چینی» معروف است.

هر نوغانداری که محصولش زودتر آماده باشد به اقوام و بستگان نزدیک خود پیغام می‌دهد که محصولش رسیده و باید در یکی از روزهای پیش رو آنها را از شاخ و برگ‌ها جدا، پاک و روانه بازار کند. بعد رساندن پیغام، آنهایی‌ که میل به شرکت در برداشت محصول دارند، حتما قول یاری رساندن را به نوغاندار می‌دهند تا او هم تکلیف خود را برای روز برداشت بداند. جالب اینجاست که شکستن این عهد بین آنها بسیار ناپسند است و هیچ‌گاه شکسته نمی‌شود.

باید دانست روز کج‌چینی روزی صرفاً برای کار نیست، بلکه آیینی با آن همراه است که نشان از قدمت دیرین این اشتغال در استان گیلان دارد. در این روز سوای انجام کار و برداشت محصول، خانواده نوغاندار مهمانی بزرگی را تدارک می‌بینند که بسیار مفصل است. یکی دو روز مانده به زمان برداشت، بانوی خانه به همراه زنان همسایه و فامیل تدارک روز مهمانی را می‌بینند. بانوی خانه برای تهیه ناهار و سورسات روز کج‌چینی به بازار می‌رود و اقلام ضروری را می‌خرد. روز قبل از شروع کار هم بیشتر کارها را انجام می‌دهد. در روز کج‌چینی همه دعوت‌شدگان پای کار می‌آیند.

نوغاندار به همراه یکی دو نفر کار تخلیه «تلنبار» یعنی محل پرورش ابریشم را بر عهده می‌گیرد. آنها شاخه‌های خشک توت را که پیله‌های تر ابریشم به آنها چسبیده‌اند، دسته دسته بر می‌دارند و روی زیراندازهایی که زیر سایه سار توتستان‌ها پهن شده‌اند؛ می‌گذارند. بعد افراد حاضر هر یک دسته‌ای از آنها را که روی هم پشته شده‌اند، برمی‌دارند و یکی یکی پیله‌های تر ابریشم را از شاخه‌ها جدا و برگ‌های خشک شده توت را که به پرز پیله‌ها چسبیده‌اند جدا می‌کنند. بعد از این کار پیله‌ها را داخل زنبیل‌های کوچکی که کنارشان قرار دارد، می‌ریزند. یک نفر هم در این میان وظیفه دارد زنبیل‌های پر شده را در گونی‌ها بزرگ خالی کند. همچنین او وظیفه دارد دسته‌های جدید را جلوی افراد بگذارد. دادن چای و آب به افراد، هنگام کار هم بر عهده اوست.

 هنگام ظهر را  باید زمان اوج شادمانی کج‌چینی دانست، زیرا بانوی خانه زیر سایه‌سار توتستان، فرش و زیراندازی  پهن می‌کند و روی آن سفره می‌گستراند. بعد نوبت چیدن ظرف‌های غذا و بشقاب‌ها فرا می‌رسد. هنگام چیدن سفره دیگر زنان حاضر در باغ نیز به بانوی خانه یاری می‌رسانند تا کار طول نکشد و غذاها سرد نشوند.  حاضران در باغ هم بعد از اینکه بانوی خانه بانگ ناهار حاضراست را سر می‌دهد، دست از کار می‌کشند و دور سفره گرد می‌آیند.

سفره روز کج‌چینی آن‌قدر خوش آب و رنگ است که حاضران در انتخاب غذاها مردد می‌شود. این سفره را باید نوعی سفره ولیمه تلقی کرد. طبق رسم دیرین باید همه اقلام روی سفره از انواع غذاهای گیلانی باشد. شروع خوردن غذا معمولاً با شادمانی و نشاط همراه است. حاضران هم موقع گفتن حرف‌های سرگرم‌کننده، دائم از بانوی خانه تشکر و برای سعادت دنیا و آخرت هم خانواده دعا می‌کنند. بعد از صرف ناهار از افراد با چای و شیرینی نیز پذیرایی می‌شود. بعد از صرف چای و شیرینی دمی استراحت می‌کنند و پس از آن، کار دوباره آغاز می‌شود. در این روز گفتن خاطرات و قصه و همچنین خواندن ترانه‌های محلی نیز مرسوم است تا از نشاط کار کاسته نشود.

آماده‌کردن و خوردن عصرانه  نیز از دیگر برنامه‌های این روز است. نوغاندار پس از خوردن عصرانه  نگاهی به باقی پیله‌های جدا نشده می‌کند تا بتواند براساس زمانبندی، قبل از غروب آفتاب، کار برداشت محصول را به پایان برساند. معمولاً رسم هم‌یاری در کج‌چینی بر اساس رسم یاوردهی استوار است، رسمی دیرین که  بین برنجکاران  گیلانی رواج دارد. یعنی نوغاندار و خانواده‌اش پس از برداشت محصول، باید به توتستان تک‌تک حاضران که در در کج‌چینی به او یاری رسانده‌اند، برود تا آنها را در برداشت محصول‌شان که آماده جمع‌آوری است، یاری دهد. این یاری‌رسانی موجب می‌شود نوعانداران هرینه‌ای برای برداشت محصول پرداخت نکنند.

ممکن است به دلیل هم‌زمانی برداشت پیله تر ابریشم در یک روستا، افراد نتوانند به یاری هم بشتابند. در چنین مواقعی نوغاندار مجبور می‌شود کارگر استخدام کند. با این وجود رسم کج‌چینی همچنان به قوت خود باقی است و بانوی خانه برای کارگران هم همان تدارکاتی را خواهد دید که برای دوستان و بستگانش تدارک می‌دید.

 بعد از پایان کار کیسه‌های بزرگ پیله‌های تر ابریشم برای فروش روانه بازار. نوغاندار و پیش از فروش، گونی‌ها را وزن می‌کند و آنها را در اختیار عوامل فروش قرار می‌دهد.