یک روز تکراری را تجربه کرده‌ای. همه‌چیز مانند دیروز است. صبح از خواب بلند شدی. به همانجا رفتی که همیشه می‌روی. از همان خیابان‌ها عبور کردی که همیشه می‌گذشتی. همان آدم‌هایی را دیدی که هر روز می‌بینی.
به اطرافت که نگاه می‌کنی، هیچ چیز عوض نشده. احساس می‌کنی در یک چرخه تکرار قرار گرفته‌ای؛ دنیایی کاملا معمولی. تلویزیون مثل همیشه از جنگ عراق می‌گوید. روزنامه‌ها از قیمت نفت نوشته‌اند و حتی دوستانت همان چیز‌هایی را تعریف می‌کنند که تاکنون بارها شنیده‌ای؛ حتی مجبوری غذایی بخوری که بارها در عمرت مزه‌اش را تجربه کرده‌ای. آرزو می‌کنی چشمانت را می‌بستی و به جهان دیگری پرتاب می‌شدی؛ جایی که همه‌چیز متفاوت است.
شاید همین نیاز باعث شده تا گونه‌ای در ادبیات به نام ژانر «علمی، تخیلی» و «فانتزی» پدید بیاید. آدم‌ها آرزوی خود را در میان صفحات کاغذ یافته‌اند. در داستانی که قبل از خواب می‌خوانی، دیگر چیزی تکراری نیست. به دنیایی خارق‌العاده سفر کرده‌ای. دنیایی که هیچ از آن نمی‌دانی و باید همه چیزش را از نو کشف کنی.
حال این داستان‌های افسانه‌ای که زندگی روزمره را می‌شکند و انسان را به مرز رویا و ناباوری می‌برد چگونه به‌وجود آمده‌اند؟ سابقه آنها چیست؟ انسان‌ها در چه سنی از آنها استقبال می‌کنند و خلق این نوع کتاب‌ها در میان نویسندگان ایرانی چگونه است؟
داستان «فانتزی» و داستان «علمی، تخیلی» یعنی چه؟
«فانتزی» گونه‌ای در ادبیات است که عناصر غیر‌واقعی و خیالی در آن به عنوان درون‌مایه اصلی داستان استفاده می‌شود. گویی که این موجودات، قوانین و ساختار‌های خیالی، واقعیت دارند و اساس داستان با این پیش فرض، شکل می‌گیرد.
«علمی، تخیلی» نیز سبکی در ادبیات است که در آن به بررسی تاثیر نظرات علمی و پیشرفت علم و فناوری، طرح نظریه‌های علمی ثابت‌نشده و پیش‌بینی‌هایی از آینده فناوری در قالب داستان پرداخته می‌شود.
از مدیا کاشیگر، مترجم و نویسنده که اتفاقا چند داستان در سبک «علمی، تخیلی» نوشته است، این سئوال را پرسیدم. پاسخ این بود: «ادبیات فانتزی با قوائد و قانون‌ها کاری ندارد. نویسنده در این سبک نه تنها باید داستان خلق کند، بلکه باید قانون‌های حاکم در دنیای داستانی خود را نیز بیافریند و فضای دیگرگونه‌ای ایجاد کند. در واقع او دو چیز خلق می‌کند؛ اول قانون‌هایی ماورای زمینی و سپس ماجرایی داستانی.»
فانتزی‌نویسی از کجا آغاز شد؟
اینکه داستان‌های تخیلی، حماسی و اسطوره‌ای دقیقا از کی آغاز شد مشخص نیست. همواره داستان‌های جن و پری در میان آدمیان رواج داشته است. منتقدان آثار افرادی چون هومر و فردوسی و افسانه‌هایی چون گیل‌گمش، مهابهاراتا، هزار و یک شب و شاه آرتور را اولین نمونه‌های مکتوب ادبیات فانتزی می‌دانند.
همچنین عده‌ای افلاطون (فیلسوف یونانی) را برای داستان «آتلانتیس» اولین نویسنده داستان‌های علمی و تخیلی بر‌می‌شمارند. اما در ادبیات مدرن تقریبا مشخص است که این گونه ادبی چگونه آغاز شد.
رضا علیزاده، مترجم برخی از آثار فانتزی چون «ارباب حلقه‌ها» در این باره می‌گوید: «ادبیات فانتزی مدرن تا دو قرن سابقه دارد. نویسنده‌ای اسکاتلندی به نام جوج مک‌دونالد با رمان‌هایی چون «فانتاستس» و نویسنده‌ای به نام ویلیام موریس آغازگران این سبک هستند.
این ژانر در اواخر قرن ۱۹ میلادی به سبکی پرطرفدار تبدیل شد و بزرگانی چون تالکین و رایدر هاگارد در این ژانر شناخته شدند.»
آیا ادبیات فانتزی برای سن خاصی است؟
شاید شما هم دیده باشید افرادی را که فکر می‌کنند داستان‌های علمی- تخیلی و یا فانتزی فقط برای کودکان است. جالب است بدانید آغازگران این سبک ادبی در دنیای مدرن، به هیچ عنوان برای کودکان نمی‌نوشتند.
بعد از پیدایش این نوع ادبی، برخی هم به فکر افتادند که از این سبک برای خلق آثاری ویژه نوجوانان استفاده کنند.
نکته جالب توجهی هم در ادبیات فانتزی وجود دارد. آثار ژول ورن (نویسنده فرانسوی) که امروزه آثاری محبوب نوجوانان است، در روزگار خود بسیار جدی تلقی می‌شده است و مجموعه‌هایی چون «هری پاتر» که اختصاصا برای کودکان نوشته شده، محبوب جمع عظیمی از بزرگسالان است.
«می‌توان از این ژانر هم برای خلق آثار مربوط به کودکان استفاده کرد و هم برای نگارش آثار مربوط به بزرگسال. اما ویژگی این‌گونه آثار این است که به هر حال هر دو گروه از آنها استقبال می‌کنند.
آن دسته از آثاری که برای کودکان است مورد توجه بزرگسالان نیز قرار می‌گیرد. شاید چون آنها را به یاد روزگار نوجوانی خود می‌اندازد و همین‌طور می‌بینیم آثاری چون «ارباب حلقه‌ها» که اثری فاخر و قوی است، مخاطبان زیادی در بین نوجوانان دارد.»
این‌ها جملات ویدا اسلامیه، مترجم مجموعه «هری پاتر» است، وقتی از او در مورد گروه سنی مخاطبان ادبیات فانتزی سئوال پرسیدم.
نویسندگان ایرانی در این زمینه چه کرده‌اند؟
پیشینه داستان فانتزی مدرن در ایران را با محمد محمدعلی در میان گذاشتم. او که از نویسندگان نسل پیشین ایران است، این ژانر را در ایران ناشناخته می‌داند و به باور او اثر مطرحی در این گونه ادبیات وجود ندارد.
او می‌گوید: «شاید بتوان برخی از آثار صادق هدایت را فانتزی دانست. اما نویسندگان ما در ۵۰-۶۰ سال گذشته، بیشتر به مسائل روزمره فکر کرده و یا سیاست‌زده و حزبی عمل کرده‌اند. فقط در زمینه کودک و نوجوان موفق عمل کرده‌ایم و آثار فانتزی دندان‌گیری برای بزرگسالان نداریم.»
با اینکه محمدعلی از عدم وجود ادبیات فانتزی در میان نویسندگان ایرانی سخن می‌گوید، اما سه سال است که در ایران مسابقه‌ای به نام «مسابقه ادبیات فانتزی و علمی‌تخیلی» برگزار می‌شود.
داوران این مسابقه در دو دوره قبلی از نویسندگان و مترجمان مطرحی انتخاب شده‌اند که در میانشان نام افرادی چون: رضا علیزاده، اسدالله امرایی و مدیا کاشیگر به چشم می‌خورد. در این مسابقه هم داستان‌های ترجمه شده و هم داستان‌های ایرانی شرکت می‌کنند. برگزیدگان ایرانی دو دوره قبلی مسابقه معرفی شده‌اند و دوره سوم این مسابقه نیز تا ماه دیگر برگزار و برندگان آن اعلام خواهند شد.
