آیا چنین راهکارهایی موافق بیانیه جهانی آبخیز است، آیا احداث چنین سازه‌هایی سبب بازگرداندن حوزه آبخیز به وضعیت نخستین می‌شود. آنچه در پی می‌آید گزارشی از اجرای چند طرح آبخیزداری در استان آذربایجان‌غربی است؛ استانی که دومین استان آبی کشور محسوب می‌شود. اما مناطقی از همین استان با کمبود آب مواجه است. از همین رو، مسئولان منابع طبیعی استان تلاش می‌کنند با اجرای طرحهای آبخیزداری مانع از مهاجرت روستاییان به شهرها شوند؛ آب مورد نیاز کشاورزان را تأمین کنند و با جلوگیری از ورود رسوب به مخزن سدها، عمر مفید این سازه‌‌های گران‌قیمت را افزایش داده، مانع فرسایش خاک شوند و سرانجام اینکه زمینه حفظ پوشش گیاهی مناطق بالادست سدها را فراهم سازند.
محمدرضا شجاعی، معاون آبخیزداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، می‌گوید: سال گذشته 500 طرح آبخیزداری در کشور اجرا شده که طی آن 700 هزار هکتار از حوزه‌های آبخیز تحت پوشش قرار گرفته است. اجرای این طرح‌ها از یک سو، امکان ذخیره 150 میلیون مترمکعب آب و مهار 20 میلیون مترمکعب رسوب پشت سدها را فراهم کرده، از سوی دیگر 250 هزار فرصت شغلی ایجاد کرده است. برای مثال، برخی روستاهای آذربایجان‌غربی که به دلیل افت آب چاه‌ها و بی‌رونق شدن کشاورزی از سکنه خالی شده بود پس از اجرای عملیات آبخیزداری، سطح آب چاه‌ها و قنات‌های آن بالا آمد و مهاجرت معکوس از شهرها به این روستاها آغاز شد.
شجاعی یکی از عوامل عمده فرسایش خاک را شخم در جهت اراضی شیبدار عنوان می‌کند و می‌افزاید: به منظور مقابله با فرسایش خاک، ضوابط اجرایی واگذاری زمین‌های شیبدار برای کاشت درختان مثمر و غیرمثمر به تصویب رسیده که طی سال جاری این طرح در 86 هزار هکتار اراضی شیبدار در سراسر کشور به اجرا در می‌آید.
به گفته شجاعی، سال گذشته کمیسیون زیربنایی دولت لایحه‌ای مبنی بر برداشت یک میلیارد دلار از حساب ذخیره ارزی و اختصاص آن به طرحهای آبخیزداری به هیأت وزیران تقدیم کرده که در صورت تصویب آن، در 700 نقطه طرحهای آبخیزداری به اجرا در می‌آید؛ طرح‌هایی که در تعدیل خشکسالی کشور نقش اثرگذاری خواهد داشت.
معاون آبخیزداری سازمان جنگلها و مراتع کشور با تأکید بر اهمیت آبخیزداری در کشور می‌گوید: تا پیش از سال 1370، کلیه امور آبخیزداری به یک مدیرکل و 2 نفر نیروی انسانی محدود بود؛ اما پس از آن شتاب گرفت و اینک برای 111 سد که در برنامه چهارم احداث شده یا در دست احداث است طرحهای آبخیزداری تهیه شده که این نشان از توجه مدیریت کلان به مقوله آبخیزداری دارد. امسال هم 100 میلیارد تومان از محل اعتبار ملی به منابع طبیعی اختصاص یافته و پیش‌بینی می‌شود 60 میلیارد تومان دیگر از محل اعتبارات استانی به منابع طبیعی تخصیص یابد که بخش عمده این اعتبارات به اجرای طرحهای آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز سدهای کارون، کرخه و سفیدرود که وضعیت بحرانی دارند، اختصاص داده می‌شود.
تلاش برای حفظ آب و خاک
جعفرصادق امیری، مدیرکل منابع طبیعی استان آذربایجان‌غربی، درباره ضرورت اجرای طرحهای آبخیزداری در استان می‌گوید: یکی از خطراتی که سدهای موجود استان را تهدید می‌کند ورود بیش از حد رسوب به مخازن سد و انباشت آن است. این در حالی است که 19 سد در استان وجود دارد که خسارات ناشی از انباشت رسوبات آن به‌طور سالانه بالغ بر 225 میلیارد ریال برآورد می‌شود. این میزان خسارت با بهره‌برداری از سدهای در دست احداث به 400 میلیارد ریال در سال خواهد رسید. سد مهاباد یکی از این سدهاست که 40 میلیون مترمکعب حجم مرده برای آن در نظر گرفته شده و میزان رسوبات ته‌نشین در آن 5/47 میلیون مترمکعب تخمین زده شده است. وضعیت سدهای دیگر هم بهتر از این نیست.
وی می‌افزاید: آنچه تحت عنوان عملیات آبخیزداری در استان به اجرا درآمده و می‌آید در واقع تلاشی است برای حفظ امنیت آبی و غذایی ساکنان پایین‌دست سدها. برای نمونه، سد ماکو که با ظرفیت 150 میلیون مترمکعب آب در سال 75 به بهره‌برداری رسید از جمله سدهای استراتژیک استان است که آب کشاورزی دشت زنگنه و پایین‌دست دشت ماکو را تأمین می‌کند. در طراحی این سد 15 میلیون مترمکعب حجم مرده در نظر گرفته شده است. مساحت حوزه این سد 104 هزار هکتار است اما بر اثر بهره‌برداری بی‌رویه ساکنان حوزه این آبخیز و بر اثر تولید 27 تن رسوب در هر هکتار حوزه آن، مخزن سد در حال پر شدن بوده و به همین دلیل یکی از بحرانی‌‌ترین سدهای کشور محسوب می‌شود.
به گفته امیری، برای جلوگیری از ورود رسوب به مخزن سد، طرحهای متعدد آبخیزداری در بالادست آن به اجرا درآمده از جمله سد بارون با ارتفاع 20/13 متر با ظرفیت 400 هزار مترمکعب جمع‌آوری رسوب با صرف 530 میلیون تومان اعتبار در بالادست احداث شد.این سازه در واقع باعث افزایش عمر مفید سد ماکو می‌شود. از دیگر طرحهای آبخیزداری در این حوزه، ساخت 100 سازه در ارتفاعات در آبراهه‌های فرعی منتهی به آبراهه اصلی با ارتفاع حداکثر 5 متر است.
به اعتقاد مدیرکل منابع طبیعی آذربایجان‌غربی، سازه بارون علاوه بر افزایش عمر سد ماکو سبب نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی می‌شود که در پایین‌دست از طریق چاه قابل استحصال است، از سوی دیگر، تضمینی است برای جلوگیری از سیل. در یک کلام عملیات آبخیزداری در بالادست سد ماکو سبب حفظ بیش از 100 میلیارد تومان سرمایه ملی شده است.
امیری در پاسخ به این پرسش که چرا از شیوه بیولوژیکی در اجرای طرح آبخیزداری استفاده نشده است می‌گوید؛ اجرای شیوه بیولوژیکی در این حوزه زمان‌بر و با دشواری‌های خاصی همراه است از جمله نمی‌توان دامدارانی که 50 سال از مراتع بالادست استفاده می‌‌کردند را از ورود به این حوزه منع کرد.
مشکل عمده دیگر، تپه‌‌‌های مارنی در این حوزه است که عملاً استفاده از شیوه‌‌های بیولوژیکی را منتفی می‌کند چرا که این تپه‌ها از بافتی تشکیل شده‌اند که ذوب می‌شوند در نتیجه امکان استقرار گیاه و نهال در آن غیرممکن است. اما با انباشته شدن رسوب در پشت سازه بارون زمینه غرس نهال فراهم می‌شود که فرصتی برای تثبیت خاک در بالادست و پوشش گیاهی آن است.
وی از دیگر پیامدهای مطلوب اجرای طرحهای آبخیزداری سال گذشته استان را به دست آمدن 9/7 میلیون مترمکعب آب و کنترل 868 هزار مترمکعب رسوب عنوان می‌کند و می‌افزاید 90 درصد عملیات آبخیزداری سال گذشته موفقیت‌آمیز بوده است.
