به گزارش همشهری‌آنلاین به نقل از روزنامه شرق، داستان از یک حراج در آلمان شروع شد؛ حراج لباسی متعلق به فرح پهلوی با سوزن‌دوزی زنان بلوچستان که اولین سؤال درباره آن، این بود که چه کسی آن را از کشور خارج کرده و برای فروش به یک مؤسسه حراج سپرده است؟ برای پیگیری همین موضوع و نوشتن این گزارش، سراغ مجموعه لباس‌های سلطنتی به‌جامانده از خانواده آخرین شاه ایران در کاخ‌های نیاوران و سعدآباد و نحوه نگهداری و نمایش آنها رفتیم.
لباسی را که به‌تازگی معروف و خبری شده مؤسسه‌ای به نام هرمان‌هیستوریکا به حراج گذاشته است. این لباس از جنس ابریشم سفید با سوزن‌دوزی‌هایی با رنگ آبی و خاکستری است و عکس و خبر فروش آن با قیمت پایه هشت‌هزارو 800 دلار برای فروش روی سایت و اینستاگرام این مؤسسه منتشر شده است؛ لباسی که هم ظاهرش برای خیلی از ایرانی‌ها آشنا بود و هم جزئیات طراحی‌شده روی آن. سوزن‌دوزی این لباس هنر دست زنان روستای قاسم‌آباد بمپور در استان سیستان‌وبلوچستان بود و از معروف‌ترین لباس‌های فرح، همسر محمدرضا پهلوی، به حساب می‌آمد. در توضیحات مؤسسه هرمان‌هیستوریکا نیز ادعا شده بود این لباس متعلق به فرح دیبا، همسر محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران است و نامه‌ای از سفارت دولت شاهنشاهی ایران در سال‌های پیش از انقلاب در اختیار دارند که این موضوع را تأیید می‌کند.
خبر اولیه در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد، اما وقتی به رسانه‌ها رسید، خود فرح هم به آن واکنش نشان داد و ماجرا را تأیید کرد و گفت این لباس را او از کشور خارج نکرده است. گمانه‌زنی‌های اولیه این بود که این لباس که طبیعتا بخشی از اشیای موزه‌ای ایران است، چطور از کشور خارج شده و آیا دست افرادی متخلف در کار است یا مسئله چیز دیگری است؟
لباس‌های متعلق به اعضای خانواده پهلوی در سال‌های پس از انقلاب در قالب مجموعه‌های موزه‌ای مختلف مانند کاخ‌موزه نیاوران و موزه پوشاک سلطنتی در کاخ‌موزه سعدآباد نگهداری می‌شوند. بخشی از این لباس‌های شاخص، در بخش‌های نمایشگاهی سال‌هاست به نمایش گذاشته شده‌اند و بخشی دیگر در مخزن‌های این کاخ‌موزه‌ها نگهداری می‌شوند.
براساس قوانین موزه‌داری، ورود و خروج هر شیء به موزه به عبور از هفت خان سخت و پیچیده مجوز و حضور امین اموال موزه، مسئولان نظارتی و... نیاز دارد. صحت این گمانه یعنی این لباس در سال‌های پس از انقلاب از کشور خارج شده و کسی آن مراحل را دور زده و دستبردی به موزه‌های تاریخی کشور رقم خورده است.
خبرهای اول درباره این لباس نیز با همین رویکرد در رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور منتشر شد؛ به‌خصوص که فرح اعلام کرد لباس‌هایش و همین‌طور این لباس مشخص را موقع خروج از کشور در 26 دی‌ماه 57 با خود نبرده است. البته کمی بعد دوباره خود فرح توضیحاتی جدید ارائه داد و گمانه‌زنی اولیه دراین‌باره را باطل کرد. او دراین‌باره به بی‌بی‌سی گفت: «دوستی به او یادآوری کرده که لباس حراج‌شده احتمالا نسخه اولیه لباسی است که او در ایران جا گذاشته است». به گفته فرح، او لباس ابریشمی سوزن‌دوزی‌شده را یک بار پوشید، اما نامه‌ای از یک دختر جوان از اروپای شرقی دریافت کرد که شیفته این لباس شده است، به همین خاطر این لباس را به‌عنوان لباس عروسی به دختر هدیه داده و برای خودش مشابه لباس اولیه را بار دیگر با طرحی متفاوت سفارش داده است.
خرداد سال 1351 وقتی ریچارد نیکسون، سی‌وهفتمین رئیس‌جمهوری آمریکا، به همراه همسرش برای یک دیدار رسمی وارد تهران شد، در تعدادی از عکس‌های دیدار او با شاه، فرح با همین لباس خاص دیده می‌شود. علاوه بر این، عکس‌های دیگری نیز از فرح و شاه یا دیگر اعضای خانواده آنها در کاخ نیاوران وجود دارد که او در این عکس‌ها همین لباس را پوشیده است.
لباس‌های شاه و فرح در کاخ نیاوران
بخش زیادی از لباس‌های شاه و فرح و دیگر اعضای خانواده آنها هنوز در قسمت‌های مختلف کاخ نگهداری می‌شود. دو اتاق مجزا، یکی به‌عنوان اتاق لباس‌های شاه و یکی اتاق لباس‌های فرح، به این لباس‌ها اختصاص داده شده است. اتاق لباس‌های شاه در راه‌پله سمت چپ ورودی کاخ بین همکف و طبقه اول واقع شده است و تعدادی از لباس‌های شاه و فرح به‌خصوص لباس‌هایی با تزیینات سوزن‌دوزی در این قسمت نگهداری می‌شود.
در همین اتاق، یک لباس ابریشمی سوزن‌دوزی کاملا مشابه لباس حراج‌شده در آلمان به چشم می‌خورد که سوزن‌دوزی‌های آن برخلاف لباسی که حراج شد، آبی و خاکستری نیست، بلکه تلفیق رنگ‌های طلایی و خاکستری است. این لباس بر تن یک مانکن است و یک کلاه با تزیینات سوزن‌دوزی هم بالای آن گذاشته شده. در کنارش مانکنی مردانه گذاشته شده که کت‌وشلواری مردانه متعلق به شاه را به تن دارد و ترکیب رنگ سوزن‌دوزی‌های کارشده روی جلیقه ابریشمی‌اش کاملا مشابه همین لباس زنانه است؛ یک ترکیب هماهنگ با تزیینات واحد برای لباس شاه و فرح.
آن‌طورکه فرح پهلوی اعلام کرده، وقتی لباس سوزن‌دوزی آبی را به‌عنوان لباس عروسی به آن دختر اهل اروپای شرقی هدیه داده، برای خودش مشابه لباس اولیه را بار دیگر با طرحی متفاوت سفارش داده بود. ممکن است منظور از لباس با طرح متفاوت همین لباسی باشد که اینجا در اتاق لباس‌های شاه در کاخ نیاوران به نمایش گذاشته شده است. طراحی کلی این لباس مثل سوزن‌دوزی‌های یقه، سرآستین‌ها و پایین دامن کاملا مشابه لباس حراج‌شده در آلمان است و تنها طرح و رنگ آن متفاوت است.
خانواده محمدرضا پهلوی 11 سال آخر حضورشان در ایران را در کاخ اختصاصی نیاوران زندگی می‌کردند. روز 26 دی 57 و روز تاریخی خروج شاه از کشور از مبدأ همین کاخ رقم خورد. عکس‌ها و دیدار شاه و فرح با خبرنگاران که اغلبشان خبرنگاران رسانه‌های خارجی بودند نیز جلوی همین کاخ ثبت شده است. در فیلم‌های منتشرشده از آن روز آنها از پله‌های کم‌تعداد کاخ پایین می‌آیند و جلوی حلقه خبرنگاران و نزدیکان کمی صحبت می‌کنند و بعد هرکدام با یک هلیکوپتر جداگانه راهی فرودگاه مهرآباد می‌شوند و برای همیشه کشور را ترک می‌کنند.
در روزهای اول پس از رفتن شاه و پیروزی انقلاب، وضعیت نگهداری کاخ‌ها و به‌ویژه کاخ نیاوران آشفته بود و مقداری از وسایل هم به غارت رفت. اما در سال‌های بعد تا همین امروز همه وسایل موجود در کاخ نیاوران که براساس اعلام مسئولان این کاخ‌موزه در حدود 34 هزار قلم شیء مختلف هستند، با شماره مشخص اموال زیر نظر امین اموال مجموعه نگهداری می‌شوند.
آن‌طورکه مهناز اسدی، رئیس کاخ‌موزه نیاوران، به «شرق» می‌گوید، مستندات و آمار در رابطه با همه اشیای موزه در سه نسخه مجزا نگهداری می‌شوند. این نسخه‌ها یکی در اختیار امین اموال موزه، یکی در اداره کل موزه‌های کشور و یک نسخه نیز در اداره دارایی نگهداری می‌شود و هرگونه جابه‌جایی در اشیا باید با هماهنگی کامل و ثبت اطلاعات آن در این نسخه‌ها انجام شود.
به گفته اسدی ساماندهی لباس‌های سلطنتی کاخ از چند سال پیش شروع شده است و براساس آن همه لباس‌های مجموعه تک به تک عکاسی شده و شماره اموال و شناسنامه اختصاصی دارد. شیوه شناسنامه‌دارکردن هم این‌طور نیست که برای یک لباس خاص با رنگ و اندازه و جنس واحد که چند قلم از آن وجود داشته باشد، یک شماره اختصاص داده باشیم؛ بلکه همه لباس‌ها را تک به تک و جداگانه عکاسی و ثبت کرده‌ایم، به‌همین‌خاطر وقتی عکس این لباس جدید منتشر شد، ما مطمئن بودیم که متعلق به کاخ نیاوران نیست و البته می‌دانستیم که مشابه آن را داریم و در مجموعه هم به نمایش گذاشته شده است.
اتاق اختصاص داده‌شده به لباس‌های فرح هم در طبقه دوم واقع شده است و در مجموع 166 قلم لباس در این اتاق نگهداری می‌شود که شامل لباس‌های مختلفی با دوخت‌ها و طرح‌های سنتی و صنایع دستی و هم لباس‌های خارجی و لباس خواب و... است. در مجموع حدود 20 لباس با طرح سوزن‌دوزی زنانه که برای فرح دوخته شده بود، در کاخ نیاوران وجود دارد که بخشی از آنها در اتاق لباس‌های فرح نگهداری می‌شود و برخی در اتاق لباس‌های شاه. از دیگر لباس‌های این مجموعه می‌توان به لباس‌هایی با جنس و طراحی ترمه، قلم‌کار، چاپ باتیک و دیگر هنرهای شاخص پارچه و چاپ اصیل ایرانی نیز اشاره کرد.
آذین ثباتی، امین اموال کاخ‌موزه نیاوران نیز در گفت‌وگو با «شرق» درباره لباس‌های موجود در این کاخ‌موزه به «شرق» می‌گوید: «در مجموع در کل کاخ بیشتر از هفت‌هزارو صد دست لباس و منسوجات مختلف نگهداری می‌شود که همه آنها شماره اموال و عکس و شناسنامه اختصاصی شامل اندازه و وضعیت کلی لباس دارند که البته همه اینها لزوما لباس شاه و فرح نیستند و رومیزی ملحفه و حوله و جوراب و دستکش و... همین‌طور لباس‌های بچه‌ها و لباس ورزشی و... را نیز شامل می‌شوند».
موزه پوشاک سلطنتی در سعدآباد
بخش دیگری از لباس‌های متعلق به شاه و فرح یا دیگر اعضای این خانواده مانند مادر و خواهران شاه یا بچه‌های آنها نه در کاخ نیاوران، بلکه در مجموعه کاخ سعدآباد نگهداری می‌شوند. چند سال پیش یک موزه در یکی از ساختمان‌های این مجموعه را که نزدیک درِ ورودی سعدآباد از خیابان دربند واقع شده، به نمایش لباس‌های سلطنتی اختصاص داده‌اند. این قسمت با عنوان موزه پوشاک سلطنتی شناخته می‌شود و در یک ساختمان دوطبقه قرار دارد. طبقه اول مجموعه به لباس‌های تاریخی و لباس‌های قدیمی به‌خصوص از دوره قاجار و همچنین لباس اقوام مختلف اختصاص داده شده است و ربطی به لباس‌های خانواده سلطنتی ندارد. در طبقه دوم اما به‌صورت کامل لباس‌های اعضای خانواده شاه به نمایش گذاشته شده است و تعدادی از لباس‌های شاخص و معروف را در این قسمت می‌توان دید. لباس عروسی فرح، لباس مادر شاه معروف به ملکه مادر و بخشی از لباس‌های اشرف پهلوی و... از آن جمله هستند.
در این موزه نیز تعدادی از لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده به دست هنرمندان زن اهل بلوچستان به نمایش گذاشته شده‌اند. لباس‌هایی که در سال‌های پیش از انقلاب فرح و دیگر اعضای خانواده شاه در مراسم‌های مختلفی پوشیده‌اند و عکس‌های آنها نیز موجود است. در موزه پوشاک سلطنتی لباسی که مشابه و نزدیک به لباس حراج‌شده در آلمان باشد، دیده نمی‌شود و آن‌طورکه مسئولان این موزه گفته‌اند، همه لباس‌های این مجموعه به نمایش گذاشته شده‌اند.
اگر در مجموعه کاخ‌موزه سعدآباد لباسی باشد که به نمایش درنیامده باشد، در مخزن کاخ ملت که در دوره‌هایی اقامتگاه خانواده شاه بوده نگهداری می‌شود. دسترسی به این مخزن البته فقط با اجازه و نامه رسمی از سوی وزارت میراث فرهنگی و با حضور امین اموال کاخ، ناظر و حراست و تعدادی دیگر از مسئولان مجموعه امکان‌پذیر است و حتی امین اموال هم به‌تنهایی اجازه حضور در مخزن این کاخ موزه را ندارد.
لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده فرح و شاه
مجموعه لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده برای فرح پهلوی و شاه بخشی از لباس‌های طراحی‌شده به دست کیوان خسروانی است که با همکاری ماه‌منیر جهانبانی طراحی و دوخته شده‌اند. لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده این مجموعه همگی با همکاری حدود 80 نفر از زنان روستای قاسم‌آباد بمپور در استان سیستان‌وبلوچستان انجام شده است. کیوان خسروانی متولد سال ۱۳۱۸ در تهران است و تخصص اصلی‌اش معماری بود و براساس اطلاعات منتشرشده درباره او در ویکی‌پدیا به‌دلیل علاقه به حفظ صنایع دستی ایران، ۱۳ سال در زمینه احیای پارچه‌بافی سنتی ایران، ابریشم اسکو، قلم‌کار، چشم‌دوزی اصفهان و سوزن‌دوزی بلوچستان فعالیت کرد که برخی از طرح‌های او جزء کلکسیون دائمی موزه مد پاریس هستند.
استفاده از صنایع دستی و هنرهای سنتی ایرانی برای طراحی لباس همسر شاه از جمله اقداماتی بود که می‌توانست به رونق این صنایع در کشور کمک کند. هرچند چنین چیزی در عمل رخ نداد و وضع زندگی بسیاری از هنرمندان فعال در این رشته‌ها، به‌ویژه زنان سوزن‌دوزن همیشه آمیخته با فقر و کمبود امکانات بود؛ اما در سال‌های اخیر دوباره توجهات زیادی به این هنر سرشار از ریزه‌کاری جلب شده است و گروه‌های زیادی با استفاده از سوزن‌دوزی اقدام به طراحی و تولید انواع آثار هنری مانند لباس و زیورآلات و وسایلی مثل حوله، لباس خواب و... اقدام کرده‌اند و رونقی نسبی به وضع زندگی زنان سوزن‌دوز داده شده است.
سال 95 محمد انور ملازایی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد صنایع دستی و عبدالبصیر حسین‌بر، دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی دانشگاه هنر اصفهان با انتشار پایان‌نامه‌ای نقش سوزن‌دوزی بر اقتصاد زنان بلوچستان با تمرکز بر روستای قاسم‌آباد را بررسی کردند. در بخشی از این تحقیق آمده است: «سوزن‌دوزی از هنرهای مطرح و با قدمت طولانی در بلوچستان است. به‌طوری‌که می‌توان آن را سند هویت فرهنگی مردم بلوچ عنوان کرد. روستای قاسم‌آباد بمپور یکی از کانون‌های اصلی تولید محصولات سوزن‌دوزی در بلوچستان به شمار می‌آید. در این روستا تقریبا تمامی دختران و زنان با توجه به وضعیت جسمی و سلامتی خود به این هنرصنعت زیبا اشتغال دارند. دختران روستای قاسم‌آباد از کودکی در کنار مادران و خواهران بزرگ‌تر خود راه‌ورسم نقش‌زدن با سوزن و نخ روی پارچه را آموزش می‌بینند، آنچه در این میان تأمل‌برانگیز است، این است که با همه تلاش و پشتکار سوزن‌دوزان در روستای قاسم‌آباد، همچنان نشانه‌های فقر و کمبود درآمد در بینشان آشکار است؛ چراکه دلالان در این زمینه نقشی بارز و کتمان‌نشدنی دارند».
نظر شما