ما خودمان کاری کرده‌ایم تا نام ایران از فهرست کشور‌های تولید‌کننده محصولات تراریخته حذف شود؛ «آبان سال ۱۳۸۴ دکتر خلقانی معاون آموزش و تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی در کنفرانسی در بانکوک با افتخار اعلام داشت که ایران به فناوری تولید انبوه گیاهان تراریخته دست‌یافته و برنج تراریخته برای اولین بار در جهان در کشور ما به تولید انبوه رسیده است.
به دنبال این سخنرانی موسسه بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی (ISAAA) در گزارش سال ۲۰۰۵ خود نام ایران را به عنوان تنها کشور مسلمان صاحب این فناوری در میان نام کشور‌های تولید‌کننده محصولات تراریخته قرار داد، اما سیاست‌های برخی مسئولان دانایی‌ستیز و فناوری‌گریز باعث شد تا اثری از ایران در نقشه ISAAA و در گزارشی که این موسسه در اوایل سال ۲۰۰۸ میلادی منتشر کرد، باقی نماند.»
این روایت دکتر بهزاد قره‌یاضی - مجری تولید برنج تراریخته در ایران- از کل ماجراست؛ ماجرایی که سابقه آن به شهریور سال ۸۳ بازمی‌گردد.
زمانی که دکتر عارف معاون اول رئیس جمهور وقت، با برداشت سمبولیک برنج تراریخته ایرانی در مزرعه‌ای در رشت، آزاد‌سازی این محصول را درست در سال بین‌المللی برنج به جهانیان اعلام کرد و به این ترتیب ایران به عنوان اولین کشور صاحب فناوری تولید انبوه یک محصول تراریخته در خاور‌میانه، آسیای میانه و شاخ آفریقا شناخته شد.
این موفقیت به شدت از سوی رسانه‌های خبری جهان مورد توجه قرار گرفت و با عباراتی چون «ایران رهبری بیوتکنولوژی برنج جهان را در دست می‌گیرد» در سایت‌های خبری انعکاس یافت.
اما به گفته دکتر خوش‌خلق سیما، عضو هیات مدیره انجمن بیوتکنولوژی، مناقشه میان سازمان محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی دولت هشتم و به دنبال آن مخالفت‌های وزارت جهاد کشاورزی دولت نهم با تولید این محصول باعث شد تا این دستاورد ملی چنان که باید در کشور خودمان مورد توجه قرار نگیرد و در نهایت از فهرست ISAAA هم حذف شود.
فرصت‌سوزی قانونی!
محصولات تراریخته اولین بار در سال ۱۹۹۵ در چین تولید شد و به این ترتیب پنبه اولین گیاهی بود که به صورت تراریخته به تولید انبوه رسید. سال ۹۶ آمریکا نیز به چین پیوست و سطح زیرکشت محصولات تراریخته در جهان به ۱.۷ میلیون هکتار رسید.
از آن زمان تا‌کنون سطح زیرکشت این محصولات تقریبا ۹۰ برابر شده و آمار‌های ISAAA موسسه‌ای که عمده‌ترین مسئولیت آن پایش تحولات در عرصه مهندسی ژنتیک و کشت انبوه محصولات تراریخته در جهان است، نشانگر آن است که در پایان سال ۲۰۰۷ این رقم به ۳.۱۱۴ میلیون هکتار رسیده است.
دکتر ملبوبی، رئیس انجمن بیوتکنولوژی ایران در این زمینه به همشهری می‌گوید: اکنون ۲۳کشور همچون فرانسه، آلمان، اسپانیا، چک، رومانی، آمریکا، کانادا، آرژانتین، چین، هندوستان، فیلیپین و ...
کشت گیاهان تراریخته را انجام می‌دهند و بیش از ۸۰ کشور به طور رسمی و مابقی به صورت غیر‌رسمی مصرف‌کننده این محصولات هستند و به این ترتیب تجارتی میلیاردی در دنیا شکل گرفته است.
در این میان ایران کشوری که قرار بود مطابق مصوبه هیات وزیران ۰.۵ درصد از سطح زیر کشت محصولات تراریخته دنیا را به خود اختصاص دهد، اگرچه با قفلی که مسئولان وزارت جهاد کشاورزی بر انبار‌های برنج تراریخته زدند، عملا فرصت شرکت در این رقابت را از دست داد، اما جالب اینجاست که حالا یکی از بزرگ ترین بازار‌های هدف برای واردات این محصولات است.
دکتر ملبوبی می‌افزاید: ما هنوز قانون ایمنی‌زیستی نداریم و به این بهانه ۳ سال است که تولید گیاهان تراریخته ممنوع شده است، اما از آنجاکه کنترلی بر روی محصولات وارداتی نداریم و قانونی برای تشخیص تراریخته بودن یا نبودن این محصولات نداریم، عملا مصرف‌کننده عمده این محصولات هستیم و فقط تولید داخلی را ممنوع کرده‌ایم.
این نکته از سوی دکتر قره‌یاضی هم مورد تایید قرار می‌گیرد، البته با استدلالی متفاوت: عمده‌ترین محصولات تراریخته در جهان، سویا، ذرت، کلزا و پنبه هستند که از تمام این گیاهان برای استحصال روغن خوراکی استفاده می شود؛
ضمن اینکه آرد ذرت و آرد سویا به عنوان ماده غذایی استفاده می‌شود و در تامین غذای دام و طیور هم کاربرد دارند.
وی ادامه می‌دهد: ۹۰ درصد روغن یا دانه‌های روغنی مورد استفاده ما وارداتی هستند و آمار‌ها بیانگر آن است که سال گذشته ۳ میلیون تن ذرت وارد ایران شده است،بنابراین ساده‌انگاری است ایران را که یکی از بزرگ‌ترین وارد‌کننده‌های مواد غذایی به خصوص دانه‌های روغنی و خوراک دام است، یکی از مقاصد نهایی محصولات تراریخته به شمار نیاوریم.
پاک پاکیم!
کارشناسان در حالی از عدم صدور مجوز تولید گیاهان تراریخته در ایران شکایت می‌کنند که محمدرضا اسکندری وزیر جهاد کشاورزی در تازه‌ترین اظهار‌نظر خود در مورد برنج تراریخته اعلام کرد: «کار تحقیقی این برنج انجام می‌شود، ولی اجازه رهاسازی نمی‌دهند.»
وی که در سفر اخیر خود به گیلان در جمع خبرنگاران سخن می‌گفت، با بیان اینکه محصولات تراریخته تابع قانون ایمنی زیستی هستند و هر کشوری باید قوانین و مقررات خاص خود را تسریع کند از ارائه لایحه قانون ایمنی زیستی از سوی دولت به مجلس خبر داد و گفت: بعد از تصویب قانون محصول تراریخته در چارچوب قانون انجام می‌شود و در حال حاضر محصول تراریخته به عنوان یک پتانسیل تحقیقی در مدار پژوهش قرار دارد و در محیط کنترل شده است.
اینکه تصویب این قانون در مجلس چه مدت زمان می‌برد و تا آن هنگام تکلیف دانشمندان ما چیست، مسئله‌ای است که اسکندری به آن اشاره‌ای نمی‌کند.
اما دکتر خوش‌خلق‌سیما با اشاره به آن می‌گوید: مقصر اینکه ما قانون نداریم چه کسی است؟ آیا این تقصیر متوجه محققان است که شما به بهانه نبود قانون جلوی علم و فناوری را می‌گیرید؟ اگر قانون لازم است چرا در این ۳ سال این کار را نکرده‌اید و حال در سال نوآوری تاوان ندانم‌کاری شما را باید متخصصان و محققان بپردازند؟
وی با بیان اینکه ما با این کار‌هایمان مجامع بین‌المللی را دچار سر‌‌در‌گمی کرده‌ایم، می‌افزاید: قانون که عطف به ما سبق نمی‌شود و هنگامی که ما در سال ۸۳ برنج تراریخته را رهاسازی کرده‌ایم و این مسئله را در تمام مجامع بین‌المللی اعلام کرده‌ایم، دلیلی وجود ندارد که حالا به بهانه نبود قانون مسئولان وزارت کشاورزی در سخنرانی‌های داخلی و نشست‌های خارجی خود از پاک بودن زمین‌ها از محصولات تراریخته سخن بگویند.
این متخصص حذف نام ایران از مجموعه کشور‌های تولید‌کننده محصولات تراریخته را نتیجه اقداماتی از این دست می‌خواند و به همشهری می‌گوید: رشته مهندسی ژنتیک یک (High Tech) است و ایران تنها کشور مسلمان آسیا و شمال آفریقاست که دارای این فناوری است و این مسئله نه تنها از نظر علمی بلکه از نظر سیاسی هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و باید مایه افتخار ما باشد نه اینکه بگوییم ما این فناوری را نداریم!
دکتر ملبوبی نیز با تایید این مطالب و با همپایه دانستن فناوری هسته‌ای و فناوری تولید گیاهان تراریخته و مهندسی ژنتیک خاطرنشان می‌کند: ما صاحب این فناوری هستیم اما متاسفانه راه بسته شده است و در سالی که قیمت جهانی غذا بالا رفته ما برای تولید از داخل مشکل داریم هرچند که ممکن است منبع اصلی این مشکل خارجیانی باشند که نمی‌خواهند ما پیشرفت کنیم.
الف- سطح زیرکشت جهانی محصول‌های تراریخته از سال ۱۹۹۶ تا انتهای ۲۰۰۵ (به میلیون هکتار) افزایش ۱۱.۹ درصدی معادل ۹ میلیون هکتار در سال 2005 نسبت به سال ۲۰۰۴.
منبع: جیمز کلایو، ۲۰۰۵.
وضعیت جهانی محصول‌های زراعی تراریخته در سال ۲۰۰۵ گزارش خلاصه شماره. ۳۴. ISAAA
ب: سطح زیرکشت جهانی محصول‌های تراریخته از سال ۱۹۹۶ تا انتهای ۲۰۰۶ (به میلیون هکتار) افزایش ۱۳ درصدی معادل ۱۳ میلیون هکتار در سال ۲۰۰۶ نسبت به سال ۲۰۰۵.
منبع: جیمز کلایو، ۲۰۰۶.
وضعیت جهانی محصول‌های زراعی تراریخته در سال ۲۰۰۶ گزارش خلاصه شماره. ۳۵. ISAAA.
ج:سطح زیرکشت جهانی محصول‌های تراریخته از سال ۱۹۹۶ تا انتهای ۲۰۰۷ (به میلیون هکتار)
منبع: جیمز کلایو، ۲۰۰۷.
وضعیت جهانی محصول‌های زراعی تراریخته در سال ۲۰۰۷ گزارش خلاصه شماره. ۳۷. ISAAA.
چنانچه ۳ تصویر فوق به وضوح نشان می‌دهد، ایران تا سال ۲۰۰۶ اولین و تنها کشور مسلمان و منطقه بود که محصولات تراریخته (برنج تراریخته) را به‌صورت تجاری کشت می‌کرد (الف و ب).
اما در سایه سیاست‌های بازدارنده پژوهشکده بیوفناوری کشاورزی و قفل و زنجیر بذور تولید شده و گسترش اظهارات غیرعلمی وزیر جهاد کشاورزی مبنی بر نبود هرگونه برنامه‌ای برای کشت برنج تراریخته نام ایران از سال ۲۰۰۷ از این فهرست حذف شد (ج) تا گامی دیگر در عدم‌تحقق اهداف سند چشم‌انداز توسعه نظام در افق ۱۴۰۴ ابلاغی مقام معظم رهبری برداشته شود.
تقارن این اتفاق در سالی که به نام « نوآوری و شکوفایی» مزین است بیشتر محل تامل است.
