همشهری آنلاین _ بهاره خسروی: جشن شب یلدا یکی از ماندگارترین جشن‌ها و شب‌نشینی‌های کاملاً ایرانی برای استقبال از فصل زمستان است. در فرهنگ ایران باستان، شب نشانه تاریکی و نحوست بود. بر این اساس، با آمدن فصل زمستان و طولانی شدن ساعت‌های حضور خورشید و روز، این اتفاق مبارک را در کنار هم جشن می‌گرفتند. جالب‌ترین بخش شب یلدا خوردن خوراکی‌های خوشمزه و آداب و رسوم مشترکی است که در میان مردم شهر و روستا از روزگاری باب شد که رسانه‌ها مثل امروز سراسری و پرتعداد نبودند و رسم و رسوم این جشن اغلب به‌صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه نقل می‌شد و با این حال، آداب یادشده همچنان ماندگار است.
البته امسال، به دلیل شیوع بیماری «کوویدـ ۱۹» و رعایت پروتکل‌های بهداشتی و فاصله اجتماعی، آخرین شب یلدای قرن ایرانی به شیوه‌ای کاملاً متفاوت از سنوات گذشته اجرا می‌شود. این فاصله اجتماعی می‌تواند فرصتی برای مطالعه بیشتر درباره آیین‌های زیبا و انسانی شب یلدا باشد. در این گزارش، نگاهی داریم به برخی آیین‌های جالب شب یلدا به روایت «حسین پدرام» پژوهشگر تاریخ، که با تغییر سبک زندگی آرام‌آرام در غبار فراموشی جا ماندند.
- دروازه روشنایی
ایرانیان باستان بر این باور بودند که شب آفریده اهریمن است؛ اهریمنی که دستاوردش نحوست و بدیمنی و شر است و نور را خدای خورشید برای مقابله با این اهریمن نحس خلق کرده است. در نخستین روز فصل زمستان، نیروی تاریکی رو به افول می‌رود و روشنایی گامی پیش می‌آید. یلدا دروازه ورود به عرصه روشنایی است. به همین دلیل، ایرانیان در بلندترین شب سال دور هم جمع می‌شدند و آتش روشن می‌کردند و جشن می‌گرفتند. «حسین پدرام» پژوهشگر تاریخ، با تعریف این ماجرا می‌گوید: «یلدا در ایران باستان جشن پیروزی نور بر تاریکی بود.
مردم در خانه‌هایشان از شب تا صبح آتش را برای مبارزه با نحسی شب زنده نگه می‌داشتند و اغلب فردی، به‌عنوان آتروپات، وظیفه روشن نگه داشتن آتش را در خانه‌ها برعهده داشت. ماجرا به شب یلدا که می‌کشید، طولانی‌ترین زمان جدال و روز شب، ایرانی‌ها برای زمین زدن این حریف دورهم جمع می‌شدند تا با پایکوبی به روشنایی نیرو بخشند و تاریکی را پس برانند.»
البته بخش دیگر حکایت شب یلدا برگرفته از سبک زندگی کشاورزی و توجه ایرانی‌ها به گاه‌شماری است. پدرام با اشاره به این موضوع، درباره شب‌نشینی ماندگار ایرانیان توضیح می‌دهد: «با توجه به سبک زندگی مردم که اغلب کشاورز بودند، گاه‌شماری در زندگی آنها مهم بود. کشاورزانی که ۶ ماه تمام بی‌وقفه بر زمین خود مشغول کار و تلاش برای کاشت و برداشت محصول بودند با نخستین سوز سرما و آمدن زمستان چند ماه را فارغ از دغدغه زمین و محصول در خانه می‌ماندند تا به استقبال بهار و شکرگزاری بروند. آنها می‌توانستند به مدد طولانی شدن مدت زمان حضور خورشید، آسمان و روشنایی روز را بیشتر ببینند. همچنین با استراحت و خوردن خوراکی‌های خوشمزه و دیدار اقوام تا بهار و جشن نوروز سرکنند.»
- قاشق‌زنی
با شنیدن واژه «قاشق‌زنی» شاید در بیشتر اذهان جشن چهارشنبه آخر سال و استقبال از بهار و نوروز زنده شود. اما بازار این مراسم از شب یلدا داغ بود. «حسین پدرام» در این‌باره می‌گوید: «تعریف قصه‌ها و داستان‌های فولکلور و اجرای آیین‌های جالب که در دل هرکدام از آنها فلسفه خاصی نهفته بود از جذابیت‌های شب یلدا میان ایرانیان است. برای مثال، اجرای مراسم قاشق‌زنی و دریافت هدیه‌ای از دوستان و آشنایان در لباس ناشناس که در پایان به دیدار و صله رحم و از میان رفتن کدورت‌ها ختم می‌شد از بخش‌های جالب شب یلدا بود. البته این روزها از اجرای مراسم قاشق‌زنی فقط در چهارشنبه آخر سال یاد می‌شود. اما در شب یلدا هم این رسم اجرا می‌شده است.»
- گره زدن لباس به درخت آرزوها
در روزگاری که خانه‌ها کاهگلی بودند و حیاط‌ها پر از باغچه‌های رنگارنگ و درختان تنومند و حوض‌های خوش نقش و نگار، طبیعت جزء جدا نشدنی زندگی بود و مردم برای رسیدن به بسیاری از آرزوها و حاجات قلبی خود به ابزار طبیعت متوسل می‌شدند. یکی از این رسم‌های عامیانه، گره زدن لباس دختران به درختان در شب یلدا بود. پدرام از این رسم قدیمی تعریف می‌کند: «قدیم‌ها در حیاط هر خانه‌ای یک درخت بود. به همین دلیل، برای برآورده شدن حاجات قلبی، به‌ویژه بخت‌گشایی دختران، در شب یلدا لباس آنها را به درختی در خانه گره می‌زدند. این مراسم شبیه رسم سبزه گره زدن در سیزدهمین روز بهار است که در گذشته بسیار مرسوم بود، اما به مرور در غبار فراموشی آیین‌های یلدا مانده است.»
- روشن نگه داشتن آتش
میزبانی از نور مهم‌ترین رکن زنده نگهداشتن طولانی‌ترین شب سال میان ایرانیان باستان بود. در این میان، آتش به واسطه نور و گرمایی که داشت، یار کمکی شب زنده‌داری یلدا بود تا روز به سلامت راه خود را بازیابد. این باور عامیانه به مرور زمان تغییر کرد و در روزگار مدرن دیگری خبری از آتش نیست، اما در روزگار دوردست وضع فرق می‌کرد: «خوردن خوراکی‌های خوشمزه و پختن حلوا، آماده کردن آجیل مخصوص و شیرینی‌های ویژه و شام رنگین، البته بر اساس وسع هر خانواده، از بخش‌های پرطرفدار دورهمی‌های شب یلدا بود. از طرفی پوست آجیل، هندوانه و... برای روشن نگه داشتن و امتداد آتش استفاده می‌شد.»
- قصه‌های بلندترین شب سال
دورهمی یلدا بهانه‌ای برای تربیت نسل آینده بود. گلستان و بوستان سعدی، دیوان حافظ، ماجراهای امیر ارسلان نامدار، شاهنامه، تاریخ بیهقی و کلی داستان اساطیری و حکایت‌های شفاهی گره‌خورده با شب یلدا و روایت‌های بزرگان است. در روزگاری که خبری از رسانه‌های جمعی کوچک و بزرگ نبود، این حافظه قدیمی‌ها و روایت‌های شفاهی بود که به‌عنوان یک رسانه آموزشی عمل می‌کرد. پدرام مهم‌ترین بخش دورهمی یلدا را خوانش قصه‌ها و داستان‌های عامیانه در جمع‌های خانوادگی می‌داند و می‌گوید: «یلدا فرصتی برای دورهمی همه اعضای خانواده محسوب می‌شد. دیدارهایی که کارکرد تربیتی داشت. در این گردهمایی خانوادگی، زوج‌ها جوان با هم آشنا می‌شدند و فرصت همزیستی پیدا می‌کردند و از طرفی، بسیاری از نکته‌های آموزشی مردان و زنان خانه در ارتباطات روزمره به‌راحتی به اهل خانه انتقال می‌یافت. نقل قول‌های قهوه‌خانه‌ای، نقالی، خواندن و تعریف کردن قصه‌های جذاب و عبرت‌آموز که همه اعضای خانواده بتوانند با آن ارتباط بر قرار کنند و درسی آموزنده بگیرند، محور این شب‌نشینی‌ها بود.»
سنت‌های نیکوی یلداهای تهران قدیم به روایت «فاطمه ربیعی» از اهالی قدیمی تکه دهم پایتخت
- پیمانه اول برای نیازمندان
هنوز سوز چله‌کوچک از راه نرسیده، کدبانوها با خشک کردن و ذخیره میوه‌های متنوع به استقبال شب یلدا و آماده کردن سورسات طولانی‌ترین شب سال می‌روند. کافی بود مخفیانه به کنج انباری‌ها و زیرزمین‌ها سرک بکشید تا با انواع خوراکی‌ها و میوه‌های خوشمزه‌ای مواجه شوید که دور از گزند و ناخنک زدن اهل خانه برای شب یلدا و میزبانی از مهمانان ذخیره شده بودند. با این تعریف به حال هوای تهران قدیم و آماده‌سازی خانه‌ها برای استقبال از شب یلدا رفتیم. به همین بهانه با «فاطمه ربیعی» از اهالی قدیمی محله سلیمانی در تکه دهم پایتخت، درباره رسم‌های جالب تهرانی‌ها گفت‌وگو کردیم.
- میوه تابستانی خشک‌شده
«از همان چله تابستان، خانم‌های خانه به فکر آماده کردن خوراکی‌های شب یلدا بودند. قدیم‌ها در خانه‌ها که مثل امروز یخچال و انواع و اقسام اجاق‌های خوراک‌پزی نبود. از طرفی، دسترسی به میوه‌های خشک‌شده، آجیل و خشکبار مثل امروز آسان نبود.» «فاطمه ربیعی» با بیان این مطلب و یادی از مادر همسرش می‌گوید: «خدا رحمت کند! مادر همسرم زن مدیر و مدبری بود. او از چند روز مانده به شب یلدا برای پذیرایی و استقبال از مهمان‌ها کارها را میان اعضای خانه تقسیم می‌کرد. از همان فصل تابستان هر میوه‌ای را که در دسترس بود برای آجیل شب یلدا خشک می‌کردیم. تهیه شیرینی و شکلات مهم‌ترین بخش کار برای این شب بود و هر خانمی با پختن بهترین شیرینی برای مهمانان دوست داشت مهارت و سلیقه‌اش را محک بزند.»
به گفته ربیعی، تهیه لباس نو برای بچه‌ها، زغال و خاک زغال برای کرسی و سماور و شست‌وشوی ملحفه‌های لحاف‌کرسی با لاجورد از دیگر کارهای مهم هر خانه برای استقبال از شب یلدا بود.
- طبق عروس و جوراب پشمی داماد
بردن هدیه برای تازه‌عروس و دامادها از بخش‌های پرهیاهو و جذاب شب یلدا برای خانواده بود. ربیعی با بیان این مطلب به رسم جالب بافت جوراب پشمی برای دامادها اشاره می‌کند: «معمولاً از طرف خانواده داماد برای هدیه شب یلدا لباس، طلا و میوه را در طبقی می‌چیدند تا به‌عنوان شب چلگی به خانه نوعروس بفرستند. البته در این میان، مادرزن‌ها هم حسابی هوای دامادشان را داشتند و برای حفاظت از او در برابر سرما جوراب پشمی، شال و کلاهی را که خودشان بافته بودند، هدیه می‌دادند.»
- هوای همسایه را داشتیم
کمک به نیازمندان با حفظ شأن و آبروی آنها یکی از سنت‌های حسنه میان مردم تهران قدیم و هر خانواده‌ای بود. ربیعی با یادی از این موضوع می‌گوید: «پیمانه اول گونی برنج، بنشن و هر خوراکی دیگر را به نیت همسایه نیازمند محله کنار می‌گذاشتیم. این پیمانه‌ها وقتی به میزان قابل‌توجهی می‌رسید، حتماً قبل از یلدا به دست فرد نیازمند می‌رساندیم تا در این شب ویژه، اگر مهمانی در خانه‌اش را زد، شرمنده نشود. در واقع با این کار برکت رزق و روزی خانه هم بیشتر می‌شد.»
- توزیع بسته‌های یلدایی بین خانواده نیازمندان
پایگاه مقاومت بسیج محبان فاطمه(س) و پایگاه مقاومت بسیج محمد رسول الله(ص) در مسجد جلیلی، به مناسبت بلندترین شب سال، ۱۰۰۰ بسته یک‌کیلوگرمی شامل انار، پرتقال، آجیل، تخمه، ماکت عروسک به شکل انار، شیرینی و شکلات را بین نیازمندان محله توزیع می‌کند. به علت شیوع کرونا، علاوه بر اسپری الکل و ماسک، اسپری گلاب هم که خاصیت ضدعفونی کنندگی دارد، در این بسته‌ها گنجانده شد.
- چیدن سفره یلدایی در بیمارستان شریعتی
شهرداری ناحیه ۳ در منطقه ۶ هم برنامه‌هایی برای امشب دارد. به مناسبت فرارسیدن بلندترین شب سال و از طرفی مصادف شدن آن با روز پرستار، علاوه بر چیدن سفره یلدایی در بیمارستان شریعتی، از چند پرستار این مرکز قدردانی می‌شود.
- سفره یلدایی برای پاکبانان
مؤسسه حامیان رشد و بالندگی در محله امیرآباد هم مثل همیشه حضور پررنگی در فعالیت‌های اجتماعی دارد. گانهایی که توسط این بانوان دوخته شده به بیمارستان شریعتی اهدا می‌شود. همچنین بسته‌های تنقلات یلدایی برای پرستاران و همراهان بیمار تهیه شده و بین آنها توزیع می‌شود.
همچنین فعالان این مجموعه در سفره‌ای که روز جمعه در یکی از حیاط‌های محلی برپا شد، از تعدادی پاکبان مستقر در پارک قزل‌قلعه با هدایایی قدردانی کردند. کودکان کار هم از توجه مؤسسه حامیان رشد و بالندگی بی‌نصیب نیستند. این کودکان علاوه بر اینکه بسته‌های تنقلات یلدایی دریافت می‌کنند، صاحب شال و کلاه بافتنی هم می‌شوند.
- چاره تویی در خانواده
ویژه‌برنامه «چاره تویی» همزمان با فرا رسیدن میلاد با سعادت حضرت زینب(س) و روز پرستار از سوی کتابخانه فرهنگسرای خانواده در فضای مجازی منتشر می‌شود. در این برنامه که با مشارکت اداره امور کتابخانه‌های شهرستان صحنه برای قدردانی از زحمات کادر درمان اجرا می‌شود، نقاشی‌های «علی نیازی» هنرمند اهل استان کرمانشاه، با موضوع مقابله با کرونا و ترویج فرهنگ استفاده از ماسک به نمایش درآمده است. علاقه‌مندان برای تماشای این برنامه می‌توانند به نشانی: @Farhangsara_khanevade و @Ketabkhanekhanevade مراجعه کنند.
- توزیع بسته‌های میوه بین خانواده‌های کم‌برخودار
شب یلدا یکی از شب‌های آیینی ما ایرانی‌ها از راه رسیده است. شبی که همه اعضای خانواده به شادی و شب‌نشینی و یاد ایام قدیم جمع می‌شوند. اما این دورهمی کم‌خرج هم نیست و نیازمند اسباب پذیرایی است. به همین بهانه، خیّران و شورایاری و مدیریت محله جی در پازل دهم پایتخت تصمیم گرفتند تا برای کمک به خانواده‌های کم‌درآمد، ضمن حفظ شأن و آبرو و کرامت انسانی این افراد میان آنها بسته میوه توزیع کنند. این اقدام برای توانمندسازی خانواده‌های بی‌بضاعت و کم‌درآمد است تا در این شب‌نشینی آیینی پیش اهل خانواده شرمنده نباشند.
نظر شما