داستان زبانی که به آن فــارسی می‌گویند

جمله‌ای با این مضمون را این‌روزها زیاد با خودمان می‌گوییم. اما احتمالاً بیش‌تر از این‌که حواست به مضمون این جمله باشد، به آن فتحه‌ی روی کلمه‌ی «یک» فکر می‌کنی. با خودت می‌گویی چرا «یک» را این‌طوری نوشته‌ایم؟ خیلی از افراد، در برخی از موقعیت‌ها، یک را یک تلفظ می‌کنند. مثل جمله‌ی «یک آشی برات بپزم!» یا «یک باحال بود!»

شاید تو هم جزء این‌دسته از افراد باشی و خودت به این موضوع دقت نکرده بودی. به هرحال، باید بگوییم که یک نه‌تنها غلط نیست که حتی به‌دلایلی می‌شود گفت از یک درست‌تر است!

فتحه‌هایی که به کسره تبدیل شدند

بسیاری از کسره‌هایی که امروزه ما در کلمات تلفظ می‌کنیم، در تلفظ قدیمی‌شان فتحه بوده‌اند. مثلاً در فارسی نو، ما همه‌ی کلمه‌هایی را که به «ه» ختم می‌شوند، به‌جز کلمه‌ی نَه، با کسره تلفظ می‌کنیم: «خانِه»، «جوانِه»، «دانِه» و «نوجوانانِه». اما این کلمات در شکل اصلی‌شان باید با فتحه تلفظ شوند: «خانَه»، «جوانَه»، «دانَه» و «نوجوانانَه».

ممکن است تلفظ کلمات به این شکل را از زبان برخی از افراد که متعلق به شهری دیگرند شنیده باشی. حتی هم‌سایه‌های فارسی‌زبان ایران هم کلمات را این‌گونه تلفظ می‌کنند. باید بگوییم آن‌ها توانسته‌اند به زبان فارسی میانه، بیش‌تر از ما وفادار بمانند و فارسی در زبان و گویش آن‌ها بهتر حفظ شده است. جالب است بدانی اتفاقی برعکس برای کلمه‌ی نَه افتاده است. نَه، در تلفظ قدیمیش، نِه بوده است.

انگار ما در زبان فارسی نو، جای فتحه‌ها و کسره‌ها را با هم عوض کرده‌ایم!

کلمات از کجا آمدند؟

این سؤال جالبی است، اما شاید پاسخی کاملاً روشن نداشته باشد. مثلاً چرا ما به «میز» می‌گوییم «میز» و نمی‌گوییم «زیم»؟! آیا اولین کسی که میز را دید، همین‌طوری این کلمه به ذهنش رسید و از آن به بعد اسمش میز شد؟ می‌دانیم که این‌طور نبوده. کلمات در زبان فارسی باستان «ریشه» داشتند. ریشه، می‌توانست شامل دو یا سه حرف باشد. با کمک ریشه، افراد می‌توانستند واژه‌های بسیار تولید کنند. برای همین اگر کلمات را ریشه‌شناسی کنی، متوجه می‌شوی که خیلی از کلمه‌هایی که به ظاهر باهم ارتباطی ندارند در اصل از یک ریشه هستند و البته درمی‌یابی که تک‌تک کلمات چه‌قدر اصولی ساخته شده‌اند و چه پرمعنا هستند.

مثلاً می‌دانستی نام شهر یزد از ریشه‌ی «ستایش‌کردن» ساخته شده و معنی «ستایش‌شده» می‌دهد؟ به‌ظاهر، ستایش و یزد هیچ ارتباطی باهم ندارند!

وُویگولَنْزْدْجْ!

حتماً با هجا آشنا هستی. هجا، به زبان ساده‌تر، بخش‌های یک کلمه است. همه‌ی کلمات زبان فارسی با سه نوع هجا ساخته شده‌اند:

۱. صامت + مصوت

۲. صامت + مصوت + صامت

۳. صامت + مصوت + صامت + صامت

هرزبانی الگوهای هجایی خاص خودش را دارد. بنابراین هرکلمه‌ای که ما تولید می‌کنیم، حتی کلمه‌های بی‌معنایی که از خودمان می‌سازیم، براساس این الگوها ساخته می‌شوند. حتی بچه‌های کوچک، وقتی تازه زبان باز می‌کنند و کلمه‌هایی عجیب و کاملاً بی‌معنی می‌گویند، باز هم دارند از این الگوهای هجایی تبعیت می‌کنند، بدون این‌که با هجا و دستور زبان آشنا باشند.

همین حالا می‌توانی امتحان کنی. کلمه‌های بی‌معنی بساز: «باطس»، «ناویشا»، «آرموکهاق»! ذهن ما ناخودآگاه به دستور زبان فارسی و الگوی هجاها پایبند است.

در دهه‌ی هشتاد، سریال طنز «پاورچین»، ساخته‌ی «مهران مدیری» پخش می‌شد که در آن زبان ابداعی «بَرَرِه‌ای» آموزش داده می‌شد. وقتی فعل «گفتن» صرف می‌شد و به سوم‌شخص جمع می‌رسید، کلمه‌ای خنده‌دار ساخته می‌شد: «وُویگولَنْزْدْجْ!» چیزی که باعث می‌شد تلفظ این کلمه خنده‌دار باشد، این بود که الگوی هجایی آن خارج از زبان فارسی بود و چون به گوش ما آشنا نبود، خنده‌دار جلوه می‌کرد!

اینستاگرام یا اینِستاگرام؟

الگوی هجایی در زبان‌های دیگر ممکن است با فارسی متفاوت باشد. انگلیسی‌زبان‌ها، الگوی «صامت+مصوت +صامت+صامت+صامت» دارند. یعنی می‌توانند سه حرف ساکن را پشت هم تلفظ کنند؛ مثل «اینستاگرام». ولی ما چون در زبان فارسی این الگو را نداریم ناخودآگاه آن را می‌شکنیم و به شکل الگوهای هجایی زبان خودمان درمی‌آوریم و می‌گوییم «اینِستاگرام».

خیلی از افراد اصرار دارند که هرسه حرف ساکن این کلمات را ساکن تلفظ کنند، اما وقتی این کلمات وارد زبان فارسی شده‌اند، براساس قواعد آوایی آن تلفظ می‌شوند. پس وقتی داری به فارسی حرف می‌زنی، می‌توانی تلفظ این کلمات را تغییر بدهی. چون هردو تلفظ کاملاً درست است.

زبان فارسی از کجا آمده است؟

زبان فارسی متعلق به خانواده‌ی بزرگ زبانی «هندی و اروپایی» است که از سه‌هزار سال پیش رواج داشته است. این خانواده شاخه‌هایی دارد که یکی از آن‌ها «هندی و ایرانی» است. قدیمی‌ترین زبان‌های ایرانی، «فارسی باستان» و «اَوِستایی» است. فارسی باستان زبان رسمی هخامنشیان و اوستایی زبان کتاب مقدس زرتشتیان یعنی اَوِستاست.

زبان فارسی، براساس دستور آن، به سه دسته‌ی باستان، میانه و نو تقسیم شده است.

الفبای زبان فارسی

امروزه ما فارسی را با الفبای عربی می‌نویسیم. در زمان ساسانیان، وقتی که اسلام به ایران رسید، زبان فارسی و عربی از هم تأثیر گرفتند. بسیاری از کلمات فارسی وارد عربی شد و خط عربی جایگزین خط فارسی شد. تا پیش از آن، فارسی با الفبای پَهلَوی نوشته می‌شد. الفبای پیش از پهلوی نیز میخی بوده است.

همه‌ی زبان‌های ایرانی

ایران سرزمینی است که در دوره‌ی بلند زندگیش زبان‌های گوناگونی به خود دیده. برخی از این زبان‌ها امروزه گویشورانی اندک دارند و برخی دیگر کاملاً از بین رفته‌اند. درحالی‌که زبان فارسی به ما رسید، زبان‌هایی مانند سُغدی، بلخی، سَکایی، خوارزمی و مادی به علت نداشتن گویشور فراموش شدند.