همشهری آنلاین _ بهاره خسروی: این گلدان‌ها در زمان فتحعلی‌شاه قاجار همراه با ژنرال گاردن فرانسوی و رئیس هیأت اعزامی ناپلئون به ایران برای بستن عهدنامه «فینکنشتاین» راهی ایران و دربار قاجار شدند؛ گلدان‌هایی که پس کلی گشت‌وگذار در دربار ایران و شرکت در عروسی ولیعهد جوان پهلوی‌ها در نهایت با شروع جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین به خانه اصلی‌شان یعنی موزه ملک بازگشتند. این گلدان‌ها در تالار هنر و زندگی موزه و کتابخانه ملی ملک برای بازدید عموم در معرض نمایش است. در این گزارش نگاهی به ماجرای دعوای «رضاخان» و حاج حسین آقا ملک بر سر این گلدان‌های پرماجرای شرکت «سور» فرانسه داریم. روایتگر این ماجرای جالب تاریخی «مهدی یساولی» مدیر روابط‌عمومی کتابخانه و موزه ملی ملک و پژوهشگر تاریخ، است. خواندن این ماجرا خالی از لطف نیست. تا پایان همراه باشید.
جنگ‌های ایران و روسیه تمامی نداشت. در این میان انگلیسی‌ها هم از آب گل‌آلود به نفع خودشان ماهی می‌گرفتند و با دسیسه‌چینی به این جنگ‌های بی‌پایان دامن می‌زدند. جنگ‌هایی که ایرانی‌ها به دلیل نداشتن نیروی نظامی و دفاعی منسجم و آموزش‌دیده و همچنین نداشتن ابزارآلات به‌روز جنگ همیشه زخم‌خورده آن بودند. از طرفی، با توجه به قرار گرفتن ایران در مسیر جاده ابریشم و کشمکش‌های سیاسی حواشی آن، ناپلئون متوجه این موضوع شده بود که هم‌پیمان شدن با ایران باعث کاهش نفوذ انگلیس در آسیا می‌شود. ایران نیازمند استحکام توان دفاعی بود و فرانسه به دنبال جایی برای حفظ منافعش. از این رو، ناپلئون و فتحعلی‌شاه قاجار به فکر بستن عهدنامه‌ای برای هم‌پیمان شدن افتادند؛ عهدنامه‌ای که بعدها به «فینکنشتاین» مشهور شد و سرآغاز ورود گلدان‌های فرانسوی به ایران بود. برای ایجاد روابط حسنه و تنظیم مفاد عهدنامه، ژنرال گاردن فرانسوی از افسران زبده ارتش فرانسه، همراه هیأتی به نمایندگی از ناپلئون راهی ایران شدند.
این مهمانی و دیدار طبعاً نیازمند سوغات ارزشمندی درخور پادشاه ایران‌زمین بود. ۲ جفت گلدان کارخانه سور فرانسه هدیه ناپلئون بناپارت به دربار ایران بود. کارخانه سور فرانسه از تولیدکننده‌های بنام چینی در این کشور بود و معمولاً چینی‌های ویژه‌ای تولید می‌کرد. در این کارخانه چینی‌های سفیدرنگ را به شکل زیبایی با نقشی از گل‌ها و پرندگان، حتی گاهی با طلا و تصویرهای برجسته تزیین می‌کردند.
- عروسی ولیعهد جوان و داستان اشیای عتیقه
از سرنوشت گلدان‌ها بعد از ماجرای قرارداد و اتفاقاتی که برای آنها در دربار قاجار افتاد هیچ اطلاعات موثقی در دست نیست. از اینکه چطور گلدان‌های ۴۰۰ساله ناپلئون از خانه پدری حاج حسین آقا ملک در بازار بین‌الحرمین سر در آوردند هم اطلاعات دقیقی در اسناد تاریخی نیست. اما می‌رسیم به سال ۱۳۱۷ و عروسی ولیعهد جوان پهلوی با فوزیه، ملکه مصری‌ها، که نقطه شروع مناقشه شاه مملکت رضاخان با حاج حسین آقاملک است. عروس خارجی دربار ایرانی کلی هزینه روی دست شاه گذاشت.
رضاشاه قصد به رخ کشیدن جلال و شکوه دربار ایرانی را به سران دنیا و کسانی که شاهد این عروسی بودند داشت. به همین دلیل در روزنامه‌های آن دوره فراخوانی منتشر کردند که هرکسی از خاندان‌های ثروتمند و رجال درباری اشیای تزیینی، عتیقه و ارزشمندی دارد برای اجرای مراسم عروسی به دربار امانت دهد. «حسین مکی» نگارنده کتاب «تاریخ بیست‌ساله ایران» روایت جالبی درباره این فراخوان پهلوی اول دارد. او در این کتاب نوشته است: «خیلی‌ها مجبور شدند این اشیا را به دربار تحویل دهند، اما هیچ‌وقت به دلیل شرایط دربار نتوانستند اجناسی را که به امانت دادند، پس بگیرند.»
- دریافت رسید در ازای امانت دادن گلدان‌ها
اما چه شد که گلدان‌های ناپلئون از خانه پدری حاج حسین آقا ملک به دربار پهلوی‌ها راهی شدند و در آنجا تا جنگ جهانی دوم ماندند؟ ماجرای جمع‌آوری اشیای عتیقه حسابی حال و هوای شهر را به هم ریخت. بسیاری از ثروتمندان و خانواده‌های سرشناس می‌دانستند، امانت اشیای ارزشمند و میراثی به دربار، بی‌بازگشت است. به تکاپوی مخفی‌کاری افتادند. اما ۲ نفر از کسانی که حاج حسین آقا ملک آنها را سرپرستی کرده بود و برای ادامه تحصیلات به اروپا رفته بودند، در آن زمان مسئول تشریفات دربار بودند. آنها وجود گلدان‌ها را در خانه پدری حاج حسین آقا ملک به رضاشاه اطلاع می‌دهند.
خیلی زود از طرف شهربانی ۲ نفر مأمور راهی خانه حاج حسین آقا ملک می‌شوند و تقاضای گرفتن گلدان‌ها را می‌کنند. حاج حسین به خوبی می‌دانست که این امانتی بی‌بازگشت است، به همین دلیل در قبال تحویل گلدان‌ها رسید گرفت. مضمون رسید مشخصات گلدان‌ها بود و در آن قید شده بود: ۲ جفت گلدان چینی مهر اصل فرانسه، ۱۶۷ سانتیمتر ارتفاع، ۱۳۲ سانتیمتر دور شکم و ۱۴۷ سانتیمتر دور پایه دارند. بعد از عروسی البته حاج حسین آقا موفق به پس گرفتن گلدان‌ها با توجه به شرایط دربار نشد.
- جنگ جهانی دوم و بازگشت گلدان‌ها
اما به قول مولوی «هرکسی کو دور ماند از اصل خویش/ باز جوید روزگار وصل خویش» مصداق بازگشت گلدان‌های ناپلئون به خانه پدری حاج حسین آقا ملک در بین‌الحرمین بازار است. بعد از شروع جنگ جهانی دوم و تبعید رضاخان به جزیره موریس و روی کارآمدن ولیعهد جوان، اوضاع دربار نابسامان شد. ایران به اشغال متفقین درآمد و این اوضاع به نابسامانی دربار دامن زد. حاج حسین آقا ملک رسیدی را که بابت امانت دادن گلدان‌ها داشت به دربار فرستاد و گلدان‌ها را از شاه جوان پس گرفت و آنها به خانه بازگشتند.
نظر شما