همشهری‌آنلاین - زهرا جعفرزاده: خرید و تولید واکسن کرونا تبدیل به یک چالش جدی شده است. روند تزریق و واردات کند است و تولید واکسن داخلی در مرحله‌های مختلف کارآزمایی انسانی قرار دارد. گفته می‌شود باید ۷۰درصد جمعیت کشور ایمن شوند، اما حدود ۴ ماه از آغاز واکسیناسیون می‌گذرد و کمتر از ۲ درصد واکسینه شده‌اند. آخرین گزارش وزارت بهداشت از تزریق ۱.۱ میلیون دوز واکسن در کشور حکایت دارد. حالا در این شرایط ویروس با جهش‌های جدید آفریقایی و هندی و برزیلی، پرقدرت جلو می‌رود، تا جایی که اعلام می‌شود واکسن‌های فعلی به گرد پایش نمی‌رسند.
همین چند روز پیش بود که وزیر بهداشت از شناسایی موارد ابتلا به ویروس آفریقای جنوبی خبر داد و روز گذشته سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا اعلام کرد که ۴ استان بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کرمان در معرض این ویروس قرار دارند و شیوع ویروس در ۶ استان از جمله تهران، به بالاترین میزان آن رسیده است. متخصصان می‌گویند برای خروج از بحران باید روند واکسیناسیون سرعت بگیرد، واکسن خارجی وارد شود و واکسن ایرانی، روی ریل تولید قرار بگیرد. اما موانع زیاد است و ستاد ملی مقابله با کرونا و وزارت بهداشت حمایت‌های لازم را ندارند.
محمد کریمی‌نیا، معاون قرارگاه پدافند زیستی کشور است. در گفت‌وگو با همشهری پرسش‌های زیادی درباره دلایل وارد نشدن واکسن و حمایت نکردن ازتولید داخلی مطرح می‌کند. او می‌گوید چرا همیشه باید در این کشور، چرخ از اول ساخته شود. او از نبود یک نظام منسجم مرتبط با واکسن در کشور، انتقاد می‌کند و می‌گوید که نباید بحث‌ها را به چالش سیاسی تبدیل کرد. او در گفته‌هایش به ماجرای فساد کرونایی برای تاخیر در تولید واکسن و واردات واکسن خارجی و همچنین مراحل تولید واکسن «فخرا» که در سازمان سپند وزارت دفاع تولید می‌شود، اشاره می‌کند.
- واکسن فخرا چطور متولد شد؟ چه اتفاقی افتاد که تصمیم گرفته شد این واکسن تولید شود و اسمش را هم به یاد شهید فخری‌زاده، «فخرا» بگذارند؟
به‌طور کلی هر کشوری می‌تواند تحت‌تأثیر اقدامات غیرنظامی با ابزارهای غیرنظامی علیه کشورش، قرار گیرد. قبلا یعنی حدود ۳ دهه پیش اثری از حملات سایبری و هکرها و... نبود، اما حالا می‌بینیم که این اقدامات به‌شدت دنبال می‌شود و کشورها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین در کشور ما برای جلوگیری از این اتفاقات، سازمان پدافند زیستی تشکیل شد. در این سازمان، سند راهبردی پدافند زیستی در سال ۹۱ تدوین و در سال ۹۲ ابلاغ شد.
تمام وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها هم در جریان این سند قرار دارند. در این سند تمام تهدیدات، توانمندی‌ها و ضعف‌ها مشخص شده و تحت مدیریت یک فرماندهی مشخص است؛ مثلا هم‌اکنون ما ستاد ملی مقابله با کرونا را داریم که فرماندهی شیوع کرونا را عهده‌دار است. در این سند، مسائل مختلف ازجمله توجه به بهداشت، پیشگیری، امداد و درمان، رفع آلودگی و پاکسازی و مصون‌سازی و... درنظر گرفته شده است.
در بحث مصون‌سازی، یکی از موضوعات واکسن است. ما به‌عنوان قرارگاه پدافند زیستی با همکاری سازمان سپند وزارت دفاع در این مدت فعالیت‌های زیادی داشتیم. یکی از آنها راه‌اندازی نخستین آزمایشگاه سطح ۳ ایمنی زیستی کشور در آذر سال ۹۸ بود که به‌صورت سیار به انستیتو پاستور ایران تحویل داده شد.
دومین آزمایشگاه هم مرداد ۹۹ به مؤسسه سرم‌سازی رازی داده شد که روند تولید واکسن در این آزمایشگاه طی شد. جز این هم مجموعه آزمایشگاهی در فضای ۲۵ هزار مترمربعی برای انستیتو پاستور ایران در حال ساخت است و تا اواسط امسال افتتاح می‌شود که بزرگ‌ترین مجموعه آزمایشگاه زیستی کشور خواهد بود. در کنار آن هم اقدامات دیگری انجام شد؛ مثل تولید کیت‌های تشخیصی.
در کنار همه اینها مانورهای زیادی برگزار کردیم. یکی از مانورها ۲۹ بهمن سال ۹۶ برگزار شد که در آن ورود بیماری تنفسی ویروسی از چین در قالب مانور شکل گرفت که دقیقا سناریوی فعلی شیوع کرونا بود. وزارت بهداشت، وزارت دفاع، نیروی هوایی، ارتش و انستیتو پاستور و... در این مانور نقش جدی داشتند. نمونه این مانورها بسیار برگزار شد، اما جدی گرفته نمی‌شد. تنها استفاده درست از آنها در تجربه بازگرداندن دانشجویان ایرانی از ووهان چین به ایران در ۱۶ بهمن سال ۹۸ بود که بسیار به‌کار آمد و با کمترین چالش اتفاق افتاد. اما مشکل اینجاست که در مواجهه با بحران ما باید مدام چرخ را از اول بسازیم. ساختارهایی که پدافند غیرعامل با همکاری خود دستگاه‌ها ایجاد شد به یکباره در دوران کرونا کنار گذاشته و یک ساختار جدید طراحی شد. در مدیریت کرونا شاهد بودیم که اعضای ستاد مقابله با کرونا به‌درستی انتخاب نشدند و بعد از ۱۳ ماه تجربه، در اسفند ۹۹ میان ستاد مقابله با کرونا و وزارت بهداشت، چالش بزرگی ایجاد می‌شود که نتیجه آن می‌شود هزاران ابتلا و فوتی.
- میان وزارت بهداشت و ستاد ملی مقابله با کرونا چه چالشی مشاهده کردید؟
ما این چالش‌ها را زیاد می‌بینیم. در فروردین ۹۹ و فروردین ۱۴۰۰ شاهد ضعف‌های زیادی بودیم و اطلاع‌رسانی به‌درستی انجام نمی‌شد. در کمتر از۳ هفته، تعداد فوتی‌ها از ۷۰ نفر به حدود ۵۰۰نفر رسید. از ستاد مقابله با کرونا یک حرف بیرون می‌آید، از قرارگاه عملیاتی تحت مدیریت وزارت کشور، یک حرف دیگر و از وزارت بهداشت حرفی دیگر. در نهایت هم ستاد مقابله با کرونا تصمیم دیگری می‌گیرد.
قبل از تعطیلات نوروز، وزیر بهداشت گفت که ما به ستاد مقابله با کرونا پیشنهاد رنگ‌هایی را برای وضعیت شیوع کرونا در شهرها دادیم، اما ستاد رنگ‌های شادتری را انتخاب کرد. در داخل مجموعه‌ها هم اختلافات زیادی مشاهده می‌شود. حتی میان یک وزارتخانه با وزارتخانه دیگر. هر کدام از زاویه خود، ذی‌حق هستند، به هر حال ۱۵ ماه از شیوع کرونا می‌گذرد و آسیب‌های زیادی وارد شده و بسیاری از ظرفیت‌های تولیدی کشور آسیب دیده‌اند.
ما ۲۰ روز از سال را از دست دادیم، یک بخشی قبل از عید و بخشی پس از عید و در نهایت یک‌ماه و نیم تعطیلی اعلام شد. در این شرایط تولیدکننده که درگیر تعطیلی شده، باید تمام پرداخت‌های قانونی خود را داشته باشد. این وضعیت ضربه بزرگی به او وارد می‌کند.
در ابتدا کرونا به‌عنوان یک رخداد بهداشتی - درمانی دیده شد؛ به همین دلیل مسئولیت آن را به وزارت بهداشت دادند؛ درحالی‌که اشتباه بود. همه اینها در شرایطی است که قوانین ما در حوزه سلامت، متناسب با وضعیت فعلی جامعه نیست و نیاز به بازنگری دارد. حتی نظام مراقبت ما به‌روز عمل نکرد؛ به همین دلیل ۳۰ بهمن سال ۹۸ کرونا با ۲ مورد فوتی در کشور شناسایی شد. کرونا یک تهدید زیستی است؛ بنابراین باید ابزاری برای تشخیص و پیشگیری داشته باشیم.
در بخش پیشگیری موضوع واکسن به میان می‌آید و شاهد بودیم که در دوران کرونا واکسن‌سازی تنها به همان مؤسسه قدیمی انستیتو پاستور و رازی محدود نشد و بنیاد برکت و سازمان سپند وزارت دفاع هم وارد عمل شدند. حتی جلوتر از آن دو مؤسسه در زمینه واکسن پیش رفتند. اما نکته اینجاست که واکسن‌سازی در کشور، تحت یک مدیریت قرار نگرفت. همین شد تا ۱۴ شرکت مشغول تولید و کار روی واکسن باشند.
- این مدیریت واحد باید در دست چه‌کسی باشد؟
ما در سازمان پدافند غیرعامل، نظام واکسن کشور را ارزیابی کردیم و در سال ۹۶، با همکاری سازمان سپند، چارچوبی آماده کردیم. در تفاهمنامه‌ای که سال ۹۶ میان وزارت بهداشت و سازمان پدافند امضا شد، اعلام شد که نظام واکسن کشور باید بازمهندسی شود؛ هم در بخش تکنولوژی و هم نیروی انسانی. ما در داخل کشور، نظام واحد منسجم مرتبط با واکسن نداریم. در داخل وزارت بهداشت کمیته ایمن‌سازی وجود دارد، اما ۸۰درصد واکسن‌ها در مؤسسه سرم‌سازی رازی زیرنظر وزارت جهادکشاورزی ساخته می‌شود. درخواست جدی من از نمایندگان مجلس این است که به این موضوع توجه کنند. خیلی مهم نیست که مدیریت در دست کدام وزارتخانه باشد، اگر درست طراحی شود، در نهایت مشخص می‌کند که مدیریت آن باید در کجا اتفاق بیفتد یا حتی می‌تواند سازمان مستقلی باشد.
- هم‌اکنون واکسن فخرا در چه مرحله‌ای قرار دارد و چقدر مانده تا فاز اول کارآزمایی بالینی‌اش تمام شود؟
ما در فاز اول هستیم که روی ۱۳۵ نفر تست انجام شده است. تمام آنها دوز اول را دریافت کرده‌اند و با کمترین عارضه، در سلامت کامل هستند. هم‌اکنون در مرحله تزریق دوز دوم این واکسن قرار داریم. برای نیمی از این افراد تزریق شده و تا پایان‌ماه رمضان فاز اول تمام می‌شود. بعد از آن نتایج مطالعات فاز اول را به سازمان غذا و دارو تحویل می‌دهیم و وارد فاز دوم می‌شویم. در این فاز تست روی ۵۰۰ نفر انجام می‌شود. هر فاز نزدیک به ۲ ماه زمان می‌برد و با برنامه‌ریزی‌های انجام شده و همراهی وزارت بهداشت قرار است واکسن از مرداد امسال، برای جمعیت عمومی تولید شود.
- چه چیزی این واکسن را از سایر واکسن‌های تولید داخل متمایز می‌کند؟
اینک ه تمام فرایند تولید آن در داخل کشور صورت گرفته است؛ یعنی از همان مرحله به‌دست آوردن بذر اولیه تا واکسن نهایی، کاملا ایرانی است؛ یعنی یک برند کاملا ایرانی است. فخرا بر مبنای ویروس کشته شده تولید شده است و همین ویروس از بیماران ایرانی به‌دست آمده که در بیمارستان‌های کشور بستری شده‌اند. حتی کیت‌های تشخیصی هم تولیدی همین مجموعه سازمان سپند و آزمایشگاه‌های مورد تأیید آزمایشگاه مرجع سلامت کشور است.
- چندی پیش وزیر بهداشت اعلام کرد که بسیاری از واکسن‌ها توانایی مقابله با کرونای آفریقای جنوبی را ندارند. واکسن فخرا چقدر می‌تواند نسبت به جهش‌های جدید کرونا اثربخشی داشته باشد؟
ذات واکسن اینگونه است که هر سال تغییراتی روی آن انجام می‌شود؛ مثل واکسن آنفلوآنزا که هر سال آخرین تغییرات سوش روی آن اعمال می‌شود. از آنجایی که نوع پلتفرم استفاده شده ویروس کشته شده است؛ بنابراین می‌تواند به‌روزرسانی شود. این واکسن در برابر کرونای انگلیسی هم اثربخش است. یکی از تأکیدات ما بر تولید واکسن داخلی هم توجه به همین مسئله است؛ چراکه وقتی واکسن داخلی باشد، می‌توان در داخل هم تغییرات روی آن را اعمال کرد.
اما واکسن‌های خارجی در اختیار ما نیست؛ بنابراین تمرکز اصلی باید روی واکسن داخلی باشد؛ چراکه ما را در برابر تهدیدات زیستی آینده آماده می‌کند.
- ظرفیت تولید این واکسن چقدر است؟
به اندازه‌ای است که در ادامه نیاز کشور را تامین می‌کند. به هر حال هیچ واکسنی در دنیا به این اندازه تولید نشده است. برای ایمن‌شدن ۷۰درصد جمعیت جهان باید حدود ۱۰ میلیارد دوز واکسن تولید شود. آنچه برای فخرا پیش‌بینی شده این است که شروعش با تولید حدود یک‌میلیون دوز باشد.
- بحث واکسیناسیون اما تنها به تولید واکسن محدود نمی‌شود. تجهیزات جانبی و حتی ویالی که مورد استفاده قرار می‌گیرد هم نیاز به تولید دارد. توانایی ما در این زمینه چطور است؟ ابزارهای جانبی تولیدی است یا وارد می‌شود؟
تولید ویال، سردخانه و بسته‌بندی و پخش و توزیع شاید بحث‌های سنگین‌تری نسبت به تولید واکسن باشد. تولید واکسن اینقدر چالش ندارد که بسته‌بندی و آماده‌سازی آن برای توزیع. حالا در سطح جهان هم کمبودهایی در این بخش ایجاد شده است؛ چراکه این حجم نیاز، پیش‌بینی نشده بود. حتی خود تزریق واکسن فرایندهایی دارد. یک شبکه منسجم باید آماده‌سازی شده و با یک برنامه‌ریزی درست واکسیناسیون انجام شود؛ بنابراین با شرایط فعلی بعید می‌دانم تا ۳ سال دیگر کشور واکسینه شود.
ما در حوزه پشتیبانی‌ها نیاز به حمایت داریم که این حمایت در اختیار مقامات مختلف کشور است. در ۱۵ ماه گذشته بخش‌های نظارت و قانونگذاری ما خیلی فعال نبوده است؛ حتی مجلس و قوه قضاییه. همین مسئله سبب شده تا چیزی تحت عنوان فساد کرونایی شکل بگیرد. این فساد می‌تواند موانع جدی برای تولیدات داخلی ایجاد کند. حضور مقامات در حوزه قضایی می‌تواند تسهیل‌کننده روند تولید باشد. باید بپذیرند که واکسن هم‌اکنون حیاتی‌ترین موضوع کشور است و باید همگرا پیش برود. حالا در شرایطی نیستیم که بحث‌ها را به چالش‌های سیاسی و غیرسیاسی تبدیل کنیم. اگر قوانین نیاز به بازنگری دارد باید به سرعت این اتفاق بیفتد.
- منظورتان از فساد کرونایی چیست؟
در حوزه واکسن می‌گویند یک میلیارد دوز واکسن دنیا در اختیار ۳ کشور است. این کشورها از تمام توان اقتصادی و سیاسی خود استفاده کرده‌اند تا این واکسن‌ها را در اختیار داشته باشند. حالا در این شرایط کشور ما به بیش از ۱۰۰ میلیون دوز واکسن نیاز دارد. همین مسئله می‌تواند انگیزه زیادی شود تا برخی افراد از ابزارهای خودشان برای رسیدن به منافع مالی استفاده کنند. بخشی از این ابزارها، تمرکز روی واردات واکسن و دیگری کند کردن فرایند تولید واکسن در داخل کشور است. کند کردن روند تولید می‌تواند با کند کردن یا تند کردن سرعت اجرای پروتکل‌های بهداشتی همراه باشد یا می‌تواند با طولانی شدن جدول زمانبندی واکسیناسیون و... باشد.
در بحث داروی رمدسیور هم شاهد چنین اتفاقی بودیم. سازمان بهداشت جهانی این دارو را به دلیل هزینه اثربخشی و کارایی، از چرخه درمان کرونا خارج کرد، اما یک ماه بعد شاهد بودیم که در شورای‌عالی بیمه، تحت پوشش قرار گرفت و یک‌ماه بعدش هم مقامات وزارت بهداشت اعلام کردند که این دارو در ایران تولید می‌شود.
- شما این فسادها را به مقامات رسمی و قضایی گزارش داده‌اید؟
بله به سازمان بازرسی کل کشور گزارش کردیم. آنها خیلی مصرانه در حال پیگیری هستند.
- به اعتقاد شما چه‌کسی پشت ماجرای فساد است؟
به‌نظر نمی‌رسد شخص خاصی باشد، ما با تفکرات خاص مواجه هستیم. نباید دنبال اسامی باشیم.
- در این وضعیت، مهم‌ترین انتقادی که به سیستم واکسیناسیون کشور وارد می‌کنید، چیست؟
من برای توضیح این ماجرا، به صحبت‌های مدیر داروی سازمان غذا و دارو اشاره می‌کنم. دکتر محمدی ۲ هفته پیش اعلام کرد که ۲ میلیون دوز واکسن بهارات، آسترازنکا و اسپوتنیک‌وی، وارد شده، اما آمار واکسیناسیون را ۵۰۰ هزار دوز اعلام کرد. چرا باید میان میزان واکسیناسیون و واکسن‌های وارد شده اینقدر تفاوت وجود داشته باشد؟ ما از ۲۳ بهمن سال گذشته واکسیناسیون را شروع کردیم، اگر با سرعت پیش می‌رفت باید قبل از ۱۴۰۰، بیش از یک میلیون نفر واکسینه می‌شدند، اما این اتفاق نیفتاد. اواخر فروردین گفتند۵۰۰ هزار دوز واکسینه شدند؛ یعنی حدود ۲۵۰ هزار نفر. ما بحث تأثیر تحریم را کنار می‌گذاریم؛ چراکه معتقدم در این ماجرا، نباید خیلی به تحریم‌ها بها داد و باید از ظرفیت‌های کشور برای واردات استفاده درست می‌شد. با وجود پروتکل‌های ابلاغ شده اما واکسیناسیون در مسیر دیگری پیش می‌رود.
همه اینها در شرایطی است که ما شبکه واکسیناسیون خوبی داریم، اما از همه بازیگران به‌درستی استفاده نکردیم. نکته دیگر هم ماجرای تولید واکسن است. هیچ تولیدکننده داخلی اصراری نداشت که در زمستان به تولید انبوه برسد؛ بنابراین منطقی بود که در ماه‌های اول ده‌ها میلیون واکسن برای مردم تامین شود.
- چرا روند واکسیناسیون با وجود در اختیار بودن واکسن، کند است؟
در اجرای پروتکل‌هایی که خود وزارت بهداشت ابلاغ کرده دچار چالش شدند؛ یعنی همان چیزی که تدوین شده بود را نتوانستند عملی کنند وگرنه ۲ میلیون دوز واکسن با جامعه هدف مشخص و یک جدول زمانبندی از پیش تعیین شده، دیگر نباید مشکلی ایجاد کند.
- به اعتقاد شما در این شرایط چه اقدام عاجلی باید در بحث واکسیناسیون اتفاق بیفتد؟ آیا باید از ظرفیت‌های خارجی استفاده بیشتری کرد یا چرخه واکسیناسیون را سریع‌تر کرد؟
اولین موضوعی که باید اولویت داشته باشد، تامین واکسن است که در این مرحله، باید از واکسن خارجی استفاده شود و فرایند واردات آسان شود؛ درحالی‌که ماه‌ها اجازه ورود بخش خصوصی داده نمی‌شد تا این که آخر سال گذشته فراخوان‌ها جدی شد. اگر قرار است بخش دولتی وارد کند، زودتر انجام دهد، اگر بخش خصوصی باید کمک کند، چرا اینقدر دیر کمک خواسته شد. دومین اقدام، تمرکز بر تولید هرچه سریع‌تر واکسن‌های داخلی و ورود واکسن خارجی به چرخه واکسیناسیون است؛ یعنی اول باید واکسن خارجی وارد شود و بعد واکسن داخلی به آن ملحق شود. حالا ما در مرحله‌ای هستیم که ده‌ها هزار نفر در حال بیمار شدن و صدها نفر در روز جانشان را از دست می‌دهند؛ بنابراین باید روند برای تولید آنها هم آسان شود.
- راه تولید برای واکسن‌های داخلی چطور آسان می‌شود؟
اول باید نگرش ایجاد شود و به تولید داخل اعتماد کنند. این اعتمادسازی را حالا نمی‌شود انجام داد باید از قبل این اقدام صورت می‌گرفت. البته مردم در حوزه واکسن، بسیار اعتماد کردند، نمونه آن را در مرحله اول کارآزمایی بالینی واکسن فخرا شاهد بودیم؛ وقتی ما به ۱۳۵ داوطلب نیاز داشتیم، اما چندین برابر ثبت‌نام کردند. برای ما خیلی جای تعجب داشت؛ چراکه ما حتی در لباس خریدن هم تمایل به برند خارجی داریم، اما در حوزه واکسن که با جان انسان‌ها طرف است، دیدیم که مردم خیلی استقبال کردند. این اتفاق برای تولیدکننده‌های دیگر هم افتاد. ما اصلا انتظار این میزان استقبال را نداشتیم. مسئولان ما معمولا عقب‌تر از مردم هستند، اینقدر که مردم به ما اعتماد کردند، مسئولان اعتماد نکردند. هم‌اکنون چالش بزرگ شرکت‌های تولیدکننده واکسن، حمایت مالی است. ما ماه‌ها پیش از کوواکس، واکسن پیش‌خرید کردیم، اما از واکسن‌های داخلی یک دوز خریده نشده است. این شرکت‌ها با کدام فرایند مالی باید تولید کنند.
- چه سازمان یا ارگانی باید از واکسن‌های تولید داخل حمایت کند؟
ستاد ملی مقابله با کرونا و وزارت بهداشت. اینها باید واکسن داخلی را حتما پیش‌خرید کنند؛ نه اینکه تنها قول خرید بدهند. تاکنون هیچ پیش‌خریدی برای واکسن‌های ایرانی صورت نگرفته است.
- شما اعلام کردید که نگران حضور داوطلبان برای تست بالینی واکسن فخرا بودید. چرا این موضوع شما را نگران کرده بود؟ اسم برند یا ایرانی بودن آن یا مسئله دیگری؟
به‌طور کلی مردم نسبت به جنس ایرانی شک و تردید دارند. یک بخشی از آن هم در فرهنگ ماست. به هر حال آزمایش واکسن روی انسان، ابهام‌های زیادی دارد، جامعه هم حق دارد که تردید داشته باشد. اما پس از شهادت فخری‌زاده که تلاش زیادی برای این کار کرده بود، مردم استقبال عجیبی از تیمش کردند.
- به اعتقاد شما در این وضعیت تنها راه نجات، واکسیناسیون است؟
خیر، نباید اشتباه کرد. حتی در کشورهایی که بخش عمده‌ای از واکسیناسیون را شروع کرده‌اند، رعایت پروتکل‌های بهداشتی ادامه دارد؛ چراکه ویروس جهش‌های مختلفی دارد. واکسیناسیون در اولویت است، اما تمام برنامه نیست. بنابراین باید در کنار رعایت بهداشت عمومی، فردی و محیطی، مرزبانی هم تحت کنترل قرار بگیرد. ما از کرونای هندی می‌ترسیم، اما هنوز پروازها برقرار است، هرقدر هم که بگویند ملاک پی‌سی‌آر منفی است، اما نتیجه منفی این پی‌سی‌آرها قابل اعتماد نیست. به‌طور کلی براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، واکسیناسیون می‌تواند جلوی ابتلای حاد و مرگ ناشی از کرونا را بگیرد، اما احتمال ابتلا وجود دارد.
نظر شما