زندگی در سعدالسلطنه

فاطمه کلهر-همشهری آنلاین:

مجموعه بی‌نظیر کاروانسرای سعدالسلطنه که یکی از ۳۸بنای منتخب میراث فرهنگی کشور است به عنوان سرای بازرگانی در محدوده بافت تاریخی فرهنگی قزوین قرار دارد.  
این اثر تاریخی با ۳۶۰۰ مترمربع مساحت یکی از بزرگترین بناهای عمومی و سراهای بازرگانی کشور در دوره قاجار و شامل تعدادی سرای تو در تو و پیوسته با ۶ حیاط به نام سعدیه، سعدالسلطنه، نگارالسلطنه، قهرمانی،  بهشتی و راسته وزیر است. این مجموعه سراها از نظر معماری و فرم یکی از شاهکارهای معماری ایرانی و نمونه عالی یک سرای بازرگانی هستند که ماهیتی درون‌گرا دارد و جز سردرهای طاق آجری ورودی از سمت بازار هیچ تظاهر بیرونی ندارد.

سرای بهشتیان و قهرمانی
سیستم طراحی کاروانسرا به‌ گونه‌ای است که همه امکانات شهر در آن دیده می‌شود. در داخل مجموعه آب‌انبار و حمام قرار داشت تا کاروان‌هایی که وارد مجموعه می‌شدند نیازی به خروج از کاروانسرا نداشته باشند؛ ‌ در واقع مجموعه سعدالسلطنه یک شهر مینیاتوری و دارای امکانات برای مسافران بود. دور تا دور حیاط بهشتیان و قهرمانی حجره است که این حجره‌ها همکف ساخته‌ شده‌اند و یک آب‌انبار هم در داخل حیاط قرار دارد و معمولا هر حیاط نشان‌دهنده وضعیت اقتصادی تجار بوده است.

حیاط سعدالسلطنه
اصلی‌ترین حیاط مجموعه، سعدالسلطنه است که به خاطر ورودی جداگانه از سمت خیابان سپه دارای یک فضای هشتی است که بعد از آن وارد حیاط اصلی می‌شویم.
حجره‌های داخل این حیاط ۳۲ مورد است که همه آن‌ها روی سکو قرار گرفته‌اند و زیر سکوها پنجره‌های ریزی است که موجب می‌شود هوا بین سکوها گردش داشته باشد تا حجره‌ها نم نگیرد.
حجره‌های این حیاط شامل ۳ بخش از قبیل ایوانچه، حجره و پستو است که ایوانچه با کاشی‌کاری تزئین شده و پستو نیز فضای کوچکی پشت حجره است که به عنوان محل نگهداری اجناس اضافی حکم انباری را دارد. داخل این حیاط نیز حوضی قرار دارد که مخصوص آب آشامیدنی کاروانیان بوده است.

حیاط سعدیه
زیباترین حیاط مجموعه، حیاط سعدیه و تزئینات آن نسبت به سایر حیاط‌ها بیشتر است که نشان می‌دهد اعیانی بوده. تفاوت اساسی حیاط سعدیه با سایر حیاط‌ها این است که حجره‌های آن دارای دوطبقه هستند و فضای زیر به ‌عنوان انبار فضای بالا مورد استفاده قرار می‌گرفته.
داخل این حیاط حمام سعدیه نیز قرار دارد که بعد از مرمت قرار است در آنجا مرکز آب‌درمانی بانوان ساخته شود؛ البته حمام رضوی نیز در داخل راسته‌بازار وزیر است که بعد از مرمت به‌عنوان مرکز آب‌درمانی آقایان استفاده خواهد شد.

حیاط شترخان
حیاط شترخان همان‌گونه که از نامش پیداست، محل ورود کاروان‌ها بوده که با احشام وارد می‌شدند؛ کاروان‌ها باید از این حیاط عبور و وقتی‌که هوا آفتابی بود، بارها را داخل این حیاط تخلیه می‌کردند. در ضلع شمالی حیاط، فضای بزرگی است که بیش از ۱۰۰ ستون دارد و به آن بارانداز اصلی می‌گویند و به ‌عنوان اصطبل هم استفاده می‌شده. حلقه‌هایی به ستون‌ها بود که افسار اسب‌ها را بر آن می‌بستند. ضمن اینکه یک ‌طرف دیگر، حیاط کوچکی بود که موجب روشنی بارانداز و تهویه هوا می‌شد و البته در حال حاضر نیز وجود دارد.

چهارسوق، زیباترین قسمت کاروان‌سرا 
بعد از عبور از راسته قیصریه در تداخل ۲ راسته زیباترین قسمت بنا در سقف به چشم می‌خورد که با تلفیق معماری و هنر چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.
در کاروانسراها وقتی ۲ راسته بازار به هم برخورد می‌کردند، معمار فضای چهارسوق را با یک گنبد و چهار گنبد در اطرافش طراحی می‌کرد و معمولا گنبدها شامل کاشی‌کاری، کاربندی و رسمی‌بندی بود که جلوه خاصی را به فضای چهارسوق می‌داد.
زیباترین قسمت کاروانسرا چهارسوق (چهارسو) است که از تداخل ۲ راسته قیصریه و راسته‌بازار تشکیل‌شده است. قیصریه به معنی بازار شاهی است که در گذشته اجناسی که ارزش مالی بیشتری داشتند در این راسته به فروش می‌رسید و معمولا از سمت شرق و غرب راسته درهای ورودی داشت که شب‌ها هر دو در بسته می‌شد تا سارقان نتوانند به فضای قیصریه دسترسی داشته باشند.

تغییر کاربری 
این مجموعه تاریخی، روزگاری مکان آمد و شد کاروانیان و تجار از نقاط مختلف ایران بود و تا قبل از جنگ جهانی اول این مجموعه مرکز تجارت و فعالیت بازرگانی این شهر محسوب می‌شد و از چنان رونقی برخوردار بود که در تعدادی از حجره‌های آن اقامت شبانه‌روزی صورت می‌گرفت.
بعد از تغییر نظامی سیاسی- حکومتی روسیه که موقعیت خود را به عنوان پل ارتباطی- بازرگانی بین اروپا و آسیا از دست داد، اوضاع اقتصادی قزوین نیز دچار رکود شد. قزوین اعتبار تجاری خود را از دست داد و عناصر وابسته به آن نیز همانند کاروانسراها و سراهای بازرگانی در دوره‌های بعد از میان رفتند یا تغییر کاربری دادند.
حضور بیگانگان نیز در جریان ۲ جنگ جهانی اول و دوم و استمرار اقامتشان در این شهر که با احتکار مواد غذایی و آذوقه نیز همراه بود، روند قحطی و مسیر نزول اقتصادی را در این شهر تسریع کرد.

خون در قلب تپنده اقتصاد قزوین 
در دوره‌های بعدی مجموعه سعدالسلطنه به حیات اقتصادی خود به صورت نیمه فعال ادامه داد و این سرا به صورت غرفه‌های تجاری مستقل، انبار، کارخانه آرد، تولید کشمش، فرشبافی و غیره مورد استفاده قرار گرفت و همواره روند فعالیت اقتصادی- تجاری آن سیر نزولی داشته است.
اما امروز شهرداری قزوین با مرمت و زنده کردن این اثر ملی، خون را به  قلب تپنده اقتصادی قزوین بازگردانده و با اجاره غرفه‌ها به هنرمندان اصالت تجاری بنا را حفظ کرده است.
در این زنده‌سازی، حفظ و پایداری بنا برای جلوگیری از رکود کالبدی و کارکردی با مرمت کالبدی و معاصرسازی به بهترین شکل اجرا و امروز سعدالسلطنه اولین مقصد گردشگری قزوین با بیش از ۱۳۰۰ اثر تاریخی ثبت شده است.