ناراحتی از دست دادن کودکی که مادر حضور او را احساس کرده، کودکی که می‌توانست فرزند آینده خانواده باشد، تنها یک سوی ماجراست؛ نگرانی از احتمال وقوع اتفاقی مشابه برای بارداری‌های بعدی از سوی دیگر، در کنار باورها و نگرش‌های فرهنگی، مسلما والدین را در هاله‌ای از اضطراب نسبت به آینده قرار می‌دهد.
در حالی که در تمام کشورهای پیشرفته دنیا بررسی مرگ جنین مرده برای ایمن‌کردن بارداری‌های بعدی با استفاده از روش اتوپسی (کالبدشکافی) رایج است. این موضوع تا چند سال پیش در کشور ما کاملا نادیده گرفته می‌شد. با این حال طی سال‌های اخیر اتوپسی جنین‌های مرده نیز به خدمات برخی مراکز درمانی کشور راه یافته و کارشناسان امیدوارند با استفاده از این روش و گسترش آن بتوانند از مرگ و میر جنین در بارداری‌های بعدی جلوگیری کنند.
دکتر هاله سلطان قرایی، پاتولوژیست، عضو هیات علمی پژوهشکده ابن‌سینا و مسئول فنی پاتولوژی پژوهشکده ابن‌سینا در این گفت‌وگو درباره نحوه انجام روش اتوپسی جنین بیشتر توضیح می‌دهد.
- خانم دکتر، چرا روش اتوپسی روی جنین به‌تازگی در مراکز درمانی کشور ما باب شده است؟
متأسفانه این روش تا به حال روی کودکان و بزرگسالان انجام می‌شد ولی اهمیت به‌کاربردن آن در مشخص کردن علت مرگ جنین در کشور ما روشن نشده بود؛ به‌طوری که طی سال‌های گذشته جنین‌های مرده، معدوم یا دفن می‌شدند اما در کشورهای دیگر به جفت و بند ناف خیلی اهمیت می‌دهند؛ یعنی حداقل در روز روی 2 تا 3 جنین مرده این روش پیاده می‌شود.
- خب، اصلا چرا با روش‌های دیگر در دوران بارداری نمی‌توان از وقوع مرگ در جنین جلوگیری کرد؟
چرا، ببینید ما منکر روش‌های قبل از مرگ بررسی جنین مثل سونوگرافی، آمنیوسنتز (گرفتن مایع آمنیوتیک از رحم مادر) یا آزمایش‌خون نیستیم. امروزه حتی روی کاریوتایپ و نحوه قرارگیری کروموزم‌های جنین نیز کار می‌کنند ولی در خیلی از این روش‌ها مشکل جنین یا تشخیص داده نمی‌شود یا حتی در صورت تشخیص، جنین باز هم فوت می‌شود.
- با این روش چه اختلالاتی را در جنین می‌توان تشخیص داد؟
به‌طور مثال پیچش‌های بند ناف، گره‌های بند ناف یا مشکلات جفت که منجر به مرگ جنین شده‌اند، مشخص می‌شوند. علاوه بر این اختلالات، در این میان ممکن است جنین مشکل قلبی یا مغزی و حتی مشکل کبدی هم داشته باشد یا اینکه در اثر یک سندرم یا اختلالی که ژن آن در پدر و مادر وجود دارد، جان خود را از دست بدهد. برای همین تاکید ما بر این است که تمام اندام‌های جنین در روش اتوپسی باید بررسی شود.
- احتمال اینکه این اختلالات در بارداری‌های بعدی هم تکرار شوند، چقدر است؟
ببینید اگر مرگ جنین در اثر مشکلات بند ناف مثل بلندبودن یا کوتاه بودن، پیچش بند ناف و... اتفاق بیفتد، ما خیال خانواده را راحت می‌کنیم که احتمال بروز این اتفاق در بارداری‌های بعدی خیلی کمتر است ولی در بعضی از این اختلالات احتمال اتفاق مجدد وجود دارد. مثلا ممکن است مادری در زمان بارداری توکسوپلاسموزیس گرفته باشد و ما متوجه شویم مرگ جنین به علت این بیماری است؛ در این شرایط برای بارداری بعدی به مادر فرصت می‌دهیم و این بیماری را درمان می‌کنیم.
- خب تکلیف اختلالات متابولیکی که در نتیجه ازدواج فامیلی رخ می‌دهند، چه می‌شود؟ آنها را هم می‌توان با این روش بررسی کرد؟
بله، احتمال بروز این بیماری‌ها در خانواده‌ای که ازدواج فامیلی کرده‌اند و در بارداری بعدی 25درصد است؛ برای همین ژن مربوط به اختلال مورد نظر حتما باید در دفعات بعدی بارداری بررسی شود.
- خانم دکتر، هر مرگی در جنین احتیاج به اتوپسی دارد؟
صد درصد. هر مرگی احتیاج به اتوپسی دارد ولی ما چندین نوع علت مرگ داریم؛ یک‌سری از علت‌های مرگ به جفت برمی‌گردد، یک‌سری به بند ناف و یک‌سری به‌خود کودک. در این میان باز یک‌سری ژن‌های غالب و مغلوب و کروموزوم‌ها و همچنین بعضی بیماری‌های مادر که با تاثیر بر جفت و بند ناف مشکل ایجاد می‌کنند، در مرگ جنین دخیل هستند .
- در مورد جنین‌های سقط‌شده چطور؟ انجام این روش را پیشنهاد می‌کنید؟
نه، در سقط‌های مکرر خود کودکان برای اتوپسی موارد مناسبی نیستند. البته در صورت بروز چند سقط، یکی از جنین‌ها باید اتوپسی شود چون ممکن است یک اختلال بارها تکرار شود که امکان این اتفاق کم است؛ برای همین فقط جفت و بند ناف این جنین‌ها بررسی می‌شوند.
- خب حالا برویم سراغ نحوه انجام روش اتوپسی.
برای انجام این روش ما ترجیح می‌دهیم کودکی که سقط شده یا مرده همراه با جفت و بند ناف به ما برسد. همچنین جنین باید تازه باشد و داخل هیچ مایع و محلولی نباشد. تاریخچه کاملی از پدر و مادر هم لازم داریم که اصلا ببینیم چه بیماری‌هایی در خانواده شایع بوده. سن والدین و شغلشان و تمام ریزنکته‌هایی که در خانواده بوده شامل حاملگی‌های قبلی، نوع زایمان و بیماری‌هایی که در بین کودکان دیگر وجود داشته هم مهم است. در مرحله بعد هم کودک وزن می‌شود. ظاهر کودک را هم نگاه می‌کنیم. ظاهر کودک از روی چین‌های پوستی و کف دست، چین‌های پشت پا و چشم‌ها و طرز قرارگیری آنها، دور دست، دور شکم، دور قفسه سینه و طول دست و طول انگشت بررسی می‌شود.
- و بعد از این مرحله؟
در اینجا نوبت داخل بدن می‌رسد. 3 حفره را باز می‌کنیم؛ حفره مغز، سینه و شکم. این اندام‌ها در جای خودشان و بعد از خارج کردن، وزن و اندازه‌گیری شده و برای پاتولوژی و بعد تهیه اسلاید آماده می‌شوند.
- این بررسی‌ها فقط شامل بررسی‌های پاتولوژیک هستند؟
نه، ببینید اتوپسی با علم ژنتیک هم ارتباط تنگاتنگی دارد و یکی از عوامل پیشرفت آن هم همین علم است. ما هم در شرایط خاصی که مشکوک به یک بیماری ژنتیک در جنین هستیم، حتما این بررسی‌ها را برای همکاران حوزه ژنتیک هم می‌فرستیم.
- خانم دکتر، چقدر می‌توان در مورد نتایج این روش به‌طور صددرصد مطمئن بود؟
خب، ببینید، اتوپسی روش خوبی است ولی نمی‌توان این قطعیت را داد که همه اتوپسی‌ها به نتیجه برسند؛ چون به هرحال یک زمانی می‌توان علت مرگ را تشخیص داد و یک زمان هیچ دلیل واضحی برای علت مرگ وجود ندارد. ولی این مسئله که با این روش در اغلب موارد می‌توانیم تکلیف خانواده‌ها را در بارداری‌های بعدی روشن کنیم، به جای خودش از اهمیت زیادی برخوردار است.
- منظورتان از اینکه ممکن است هیچ دلیل واضحی برای یک مرگ وجود نداشته باشد، چیست؟
به هر حال یک‌سری از مرگ‌ها قابل پیش‌بینی و یک‌سری غیرقابل پیش‌بینی هستند. یکی از مواردی هم که کشورها را از نظر بهداشتی با هم مقایسه می‌کنند، از همین نظر است؛ چون اگر وضعیت بهداشتی کشورها مطلوب باشد، اگرچه میزان مرگ‌های جنینی صد درصد به صفر نمی‌رسد، ولی با همان روش‌های تشخیصی پیش از بارداری می‌توان درصد آنها را کاهش داد یا حتی از روش‌های کمک بارداری مثل لقاح مصنوعی در بارداری‌های بعدی استفاده کرد.
- انجام اتوپسی در کشور ما با استانداردهای جهانی چقدر فاصله دارد؟
در واقع می‌توان گفت ما ابتدای راه هستیم چون هنوز با علمی که داریم شاید نتوانیم خیلی از بیماری‌ها را در جنین مشخص کنیم؛ برای همین ما در حال حاضر در فکر تشکیل یک بانک هستیم؛ یعنی لازم است یک‌سری از اندام‌ها مثل کبد و طحال که دارای مشکل هستند را نگهداری کنیم که اگر با علم امروز پی به مشکل آنها نبردیم، شاید سال‌های بعد بتوانیم بفهمیم مشکل از کجاست.
البته علاوه بر این، این بانک می‌تواند مرجع خوبی برای بیماری‌های کشور ما باشد چون از لحاظ خیلی از بیماری‌ها، کشور ما با کشورهای دیگر متفاوت است چون ما ازدواج‌های فامیلی و یک‌سری از بیماری‌های ارثی متابولیک داریم که فقط مخصوص کشور ماست و کشورهای دیگر آنها را ندارند.
