استان زنجان دارای آثار باستانی بسیار جالبی است که برخی از آنها در نوع خود بی‌نظیرند. گنبد سلطانیه از زیباترین و نادرترین بناهای ایران‌زمین است که یکی از مرتفع‌ترین بناهای جهان اسلام محسوب می‌شود. این گنبد در 40کیلومتری جنوب‌شرقی شهر زنجان واقع شده است. در آن منطقه چمنزار وسیعی وجود دارد که به چمن سلطانیه معروف است.
در روزگار مغولان، چمنزار سلطانیه مورد توجه مغولان قرار گرفت. غازان‌خان مغول ،درصدد برآمد شهری در آنجا بنا کند، ولی عمرش وفا نکرد. جانشین غازان‌خان، الجایتو که به سلطان محمد خدابنده معروف شد به بنای شهر سلطانیه همت گماشت.
در سال 704 هـ .ق ساخت شهر آغاز شد و پس از 10 سال کار و کوشش به اتمام رسید. سلطان محمد خدابنده به این مناسبت، مجلس جشنی آراست و نام شهر را سلطانیه نهاد و به پایتختی برگزید و دستور داد در مرکز شهر بنایی رفیع و باشکوه بسازند.
نیت سلطان‌محمد خدابنده از ساختن چنین بنای باشکوهی نقل مکان مرقد مطهر حضرت علی‌علیه‌السلام به این شهر بود اماچون با مخالفت روحانیان مواجه شد، تصمیم گرفت این بنا را به آرامگاه خود اختصاص دهد. در سال 716 هـ .ق سلطان محمد خدابنده درگذشت و او را در این مکان به خاک سپردند.
برای کاستن از سنگینی بنا، به ترتیب در فواصل معین محفظه‌هایی خالی به‌طول 2 متر و عرض یک متر و عمق 80 سانتی‌متر تعبیه شده است. بنای گنبد سلطانیه از خارج 4طبقه است. برای کاستن از یکنواختی نمای بنا در طبقه اول با طاق‌نماها و ستون‌های کاذب، نماسازی شده است. در طبقه دوم در هر ضلع بنا 3 طاق‌نما ساخته‌اند. طبقه سوم، شامل ساق گنبد و ستون‌هاست. روی طبقه چهارم گنبد عظیم بنا قرار دارد. تمامی سطح خارجی گنبد و 8 ستون آن با کاشی آبی روشن پوشیده شده است.
مقبره چلبی اوغلو: ساختمان مقبره و مدرسه سلطان چلبی اوغلو، عارف نامدار در جنوب غربی گنبد سلطانیه واقع شده و متعلق به سده هشتم هـ . ق است. ارتفاع ساختمان مقبره از سطح زمین 16 متر و ارتفاع گنبد آن 6 متر است.
مسجد خانم زنجان: این مسجد در سال 1323 هـ . ق ساخته شده است و در نوع خود بی‌نظیر است. از خصوصیات این مسجد آن است که مسجدی دیگر زیر مسجد خانم با ستون‌هایی همانند مسجد روی سطح زمین ساخته‌اند.
بقعه پیر احمد زهرنوش: این بقعه در جنوب ابهر واقع شده است. پیر احمد زهــرنوش (577-500 هـ .ق) از خرقه‌بخشان صوفیه بود و مریدان خود را در این محل ارشاد می‌کرد. ساختمان بقعه از آجر ساخته شده و دارای یک گنبد کوتاه آجری است که بر روی قاعده کثیر‌الاضلاع بنا شده است.
رختشویخانه زنجان: یکی ازآثار باارزش و زیبا و دیدنی شهر زنجان رختشویخانه است که در مرکز بافت قدیمی شهر واقع شده. این بنـا که در سال 1347 هـ .ق ساخته شده ، سال‌ها متروک و انبار اشیای اسقاط شهرداری بود. اداره فرهنگ و هنر استان زنجان در سال 1356 رختشویخانه را تحویل گرفت و به ترمیم و بازسازی چند گنبد آسیب‌دیده و دیوارهای رختشویخانه که خراب شده بود پرداخت و با تجدید آب‌نمای رختشویخانه با کاشی‌های فیروزه‌ای آن را به صورت کنونی درآورد. این بنا مدتی خانه فرهنگ زنجان بود، سپس تبدیل به موزه انواع لباس‌های اقوام مختلف ایران زمین شد.
کاروانسرای سنگی زنجان: این کاروانسرا در زمان شاه‌عباس دوم بنا شد و در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و محل استراحت و اتراق مسافران خسته از راه رسیده بود. «تاورنیه» از این کاروانسرا بازدید کــرده و می‌نویــسد: «... زنجان شهر بزرگی است و کاروانسرای بسیار قشنگی دارد.» میراث فرهنگی زنجان با همیاری بخش خصوصی، قسمتی از این بنای تاریخی و دیدنی را بازسازی و مرمت کرد و به‌صورت سفره‌خانه سنتی درآورد. در این محل بازدید‌کنندگان و گردشگران با انواع غذاهای سنتی و محلی پذیرایی می‌شوند.
داش کَسَن: در روستای «ویر» در 15 کیلومتری جنوب روستای عمید‌آباد ابهر برروی کوه، نقش برجسته‌ای از اژدها حجاری شده است و به داش‌کَسَن معروف شده. اهالی محل آن را شیرین و فرهاد نیز می‌گویند. تزئینات آن، روی سنگ‌ها،به شکل درخت و گل و بوته حجاری شده وبا دیوارهای سنگی محصور شده است.
غار «کتله‌خور»: در 140کیلومتری جنوب غربی زنجان، بزرگ‌ترین غار سطح‌الارضی ایران قرار گرفته است. این غار از 3 طبقه تشکیل شده و دارای تونل‌های فرعی و استلاگمیت‌ها و استلاگتیت‌ها و ستون‌های بسیار در گذرگاه‌های اصلی است.
صنایع دستی زنجان: ملیله‌کاری از هنرهای کهن ایران‌زمین است. ملیله‌کاران هنرمند زنجانی با ذوب شمش نقره مفتول‌های باریکی پدید می‌آورند و با این مفتول‌ها سرویس‌های چایخوری، شربت‌خوری، قندان، سینی، جعبه آرایش، جاسیگاری و لوازم متعدد تزئینی می‌سازند.
چاقوسازی: از سده دهم هـ . ق زنجان یکی از مراکز مهم ساخت چاقو بود. مصالحی که در تهیه چاقوها به‌کار می‌رود متنوع است و تیغه‌ها عموماً از فولاد است. آبکاری تیغه چاقو، هنری پیچیده و در خور تحسین است. تناسب دسته و غلاف چاقوها، گویای مهارت سازندگان آن است.
چاروق‌دوزی: این هنر از هنرهای دستی اصیل و دیرینه زنجان است و هنرمندان چاروق‌دوز از مهارت ویژه‌ای برخوردارند؛ خصوصاً چاروق‌های نخ‌دوز مخصوص بانوان یکی ازسوغاتی‌های پرارزش زنجان است.
