همشهری آنلاین _ مرضیه موسوی: علاوه بر آن نام خاندان مستوفی الممالک در محله‌های دیگر تهران از جمله یوسف‌آباد و امیرآباد و حسن‌آباد و... هم به چشم می‌خورد. نخستین قنات‌های ده‌ونک توسط خاندان مستوفی در این محله ساخته شد. از خاندان مستوفی الممالک در ده‌ونک فقط باغ و عمارتی قدیمی باقی مانده و مقبره‌ای خانوادگی که اکنون در اراضی دانشگاه‌الزهرا قرار گرفته است.
«مستوفی الممالک» لقب وزیر دارایی دوره قاجار بود؛ کسی که خزانه‌داری می‌کرد و حسابداری حکومت را در دست داشت. این لقب از «میرزا یوسف مستوفی الممالک» به پسرش میرزاحسن خان به ارث رسیده بود؛ همان‌طور که املاک و اراضی متعددی در تهران نسل در نسل به مستوفی‌ها رسیده و در هر دوره چیزی هم به آن اضافه شده بود. اعتمادالسلطنه در کتاب خاطراتش می‌نویسد: «میرزا یوسف مستوفی الممالک در دوره سلطنت محمد شاه قاجار لقب پـدرش ــ مستوفی‌الممالک ــ را دریافت کرد و به گفته خودش مورد لطف و اعتماد خاص امیرکبیر بود. همچنین ناصرالدین شاه توجهی خاص به او داشت تا جایی که او را آقا و در اواخر عمر جناب آقا خطاب می‌کرد.» همین جایگاه بالای مستوفی الممالک نزد شاه باعث شده بود تا در زمان سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ امور جاری مملکت به او سپرده شود.
- سوغات آشتیان
میرزا یوسف آشتیانی یا همان مستوفی الممالک نخستین فردی بود که در ده‌ونک قنات ساخت. «پرویز مهدی‌قلی» از اهالی قدیمی ونک درباره نخستین قنات‌های ده‌ونک می‌گوید: «قنات سازه‌ای مخصوص مناطق کویری از جمله یزد بود. در دوره قاجار میرزا یوسف آشتیانی که اصلیتی یزدی داشت و با ساختار و کارکرد قنات آشنا بود برای نخستین بار قنات‌هایی را در ده‌ونک ایجاد کرد. برای حفر این قنات‌ها افراد ماهری را از یزد به اینجا آورد. قنات باغ بالا که از اوین به سمت ده‌ونک جاری می‌شود با عبور از باغ مستوفی، درختان این باغ و اراضی مستوفی را آبیاری می‌کرد و در ادامه زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌کرد. ۸ رشته قنات از دوره قاجار به بعد این باغ‌ها و اراضی را آبیاری و آب آشامیدنی مردم ده‌ونک را تأمین می‌کردند.»
- قلعه‌ای با ۱۰ خانوار جمعیت
می‌گویند زمانی که مستوفی الممالک زمین‌های ده‌ونک را از ناصرالدین شاه خرید، تنها قلعه‌ای قدیمی در این منطقه وجود داشت که ۱۰ خانواده در آن زندگی می‌کردند. باغ‌ها و کوچه‌باغ‌های این محدوده بعد توسط خاندان مستوفی یکی یکی پدیدار شدند و خیلی زود این قلعه کوچک جای خود را به باغ‌های ایرانی داد. «سیما طایفه» پژوهشگر مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی می‌گوید: «از میرزا یوسف مستوفی‌الممالک در تاریخ به‌عنوان مردی نیکوکار یاد شده است. او در انجام امور عام‌المنفعه مانند آباد کردن روستاها و مزارع، ساخت قنوات و حفر نهرها اهتمام داشت. او سال ۱۲۶۵ خورشیدی بدرود حیات گفت‌و در باغ ونک در آرامگاهی که خود ساخته بود به خاک سپرده شد.»
- یادگار تاریخی خاندان مستوفی
آرامگاه خاندان مستوفی الممالک در ده‌ونک به دست میرزا یوسف مستوفی ساخته شد. این آرامگاه بنایی تاریخی با ۳ اتاق تو در توست. تعدادی از اعضای خاندان مستوفی از جمله میرزا یوسف و میرزا حسن و میرزا حسین و همسر میرزا حسن خان و افراد دیگری از این خاندان در این مقبره خانوادگی آرمیده‌اند. این آرامگاه در ضلع جنوبی اراضی قرار دارد که اکنون در اختیار دانشگاه‌الزهراست. در اتاق‌های این مقبره تاریخی علاوه بر سنگ قبرهای اعضای درگذشته این خاندان، چند جلد کتاب قدیمی و نسخ خطی، نقاشی‌های رنگ روغن و سیاه قلم از اعضای خاندان مستوفی و اشیای دیگری متعلق به این خاندان نگهداری می‌شود. پنجره‌های چوبی شیشه‌های رنگی مینا دارند و «سنگاب» قدیمی در ورودی ساختمان مقبره به چشم می‌خورد.
کتیبه‌های حجاری شده به خط نستعلیق، لچکی، آجرکاری و کاشیکاری از دیگر هنرهای به کار رفته در ساختمان این آرامگاه است. طایفه می‌گوید: «سالن آرامگاه مدفن اعضای خاندان مستوفی است. این سالن اتاقی ساده با سقفی گنبدی است که به‌واسطه پنجره بزرگ شمالی و ۲ پنجره جنوبی نور کافی دارد. در ضلع شمالی سالن، مزار میرزا یوسف مستوفی‌الممالک از سنگ مرمر نفیس قرار دارد. سنگ مزار با ارتفاعی حدود نیم‌متر از کف مشرف به پنجره مشبک مرکزی است. روی سنگ اشعاری به خط نستعلیق به قلم عبدالرحیم اصفهانی و منقور به دست استاد عبدالرسول حجار دیده می‌شود. بر حاشیه اطراف سنگ مزار و بدنه آن نقوش گل‌وبوته حجاری شده و نقوش حاشیه آن نیز به رنگ‌های آبی و زردرنگ‌آمیزی شده‌اند. در ۲ طرف سنگ مزار ۲ گلدان پایه‌دار بزرگ از سنگ مرمر گذاشته شده. در جنوب سالن، مزار میرزا حسن مستوفی از مرمر سفید قرار دارد و روی آن اشعاری حجاری شده است. همچنین ۳ تن از فرزندان میرزا حسن مستوفی‌الممالک به نامهای میرزا یوسف، میرزا علی و میرزا کاظم در این سالن دفن شده‌اند.
در یکی از اتاق‌های مشرف به سالن نیز مزار غلامعلی خان معروف به ملیجک و ملقب به عزیزالسلطان قرار دارد.»
در محوطه بیرونی ساختمان آرامگاه هم سنگ قبرهای مختلفی از جمله جلال‌الدوله فرزند ظل‌السلطان، مصطفی خان حاجب‌الدوله، محمدعلی فسا منصورالدوله، شیخ‌المشایخ عضدی و چند تن دیگر به چشم می‌خورد. آخرین بار ۵۰ سال پیش بود که یکی از اعضای خاندان مستوفی الممالک در این مقبره آرام گرفت. این مقبره اکنون در اختیار بازماندگان این خاندان قرار دارد.
- محبوب قاجار
«میرزا حسن‌خان مستوفی‌المملک» فرزند میرزا یوسف بود و وقتی فقط ۸ سال داشت پدرش او را به ریاست اداره «استیفا» منصوب کرد؛ یعنی اداره‌ای که حسابداری دولتی و باج و خراج حکومتی را برعهده داشت. لقب مستوفی‌گری هم از همین عنوان گرفته شده است. میرزا حسن مستوفی الممالک ۱۱ ساله بود که بعد از مرگ پدرش به سمت مستوفی الممالکی دربار ناصرالدین شاه رسید. این شد که میرزا حسن همه مشاغل پدر را با پیشکاری میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر به عهده گرفت. اندر حکایت قدرت و جایگاه میرزاحسن در دربار ناصرالدین شاه همین بس که درباریان قدیمی ارگ هم مجبور بودند مقابل این پسربچه تعظیم کنند و به او احترام بگذارند. او علاوه بر دوره ناصرالدین شاه در دوران مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه هم در دربار سمت‌هایی مثل نخست وزیری و عناوین مهم دیگرداشت.
حسن مستوفی تنها فرد در حکومت قاجار با چنین سابقه‌ای بود که با روی کارآمدن حکومت پهلوی، همچنان جزو رجال و دربار باقی ماند و برای مدتی سمت نخست وزیری رضاخان را هم برعهده داشت. سال ۱۳۰۶ او آخرین روزهای حضورش در عرصه سیاسی کشور را پشت سر گذاشت و بعد از ۵ سال خانه‌نشینی در سال ۱۳۱۱ درگذشت و در مقبره خانوادگی اشدر ده‌ونک به خاک سپرده شد.
نظر شما