وجود بناهای علمی بزرگ مانند رصدخانه‌ها و آزمایشگاه‌های ملی فرصت مناسبی در اختیار مدیران جامعه قرار می‌دهد تا با استفاده از فضای فرهنگی و ارتباط‌ها و رفت‌و‌آمدهای علمی وابسته به آن، موجبات افزایش درک مردم از فرهنگ علم را فراهم کنند.
تجربه‌های مشابه در کشورهایی مثل شیلی، نشان داده که رصدخانه‌ها در کنار کاربردهای نجومی اصلی‌شان، کانون مناسبی برای ارتباطات علمی باشند.
چندین سال از آغاز طرح ساخت رصدخانه ملی ایران گذشته و البته هنوز مراحل اصلی ساخت شروع نشده و بنابراین چند سالی هم به اتمام ساخت و آغاز بهره‌برداری از آن باقی مانده‌است. اما با این‌حال از برکت وجود چنین طرحی، همکاری‌های بین‌المللی حول آن، چند وقتی است که آغاز شده‌است.
غیر از این، طرح رصدخانه ملی ایران، آثار مهم دیگری هم در توسعه علمی کشور دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از: رشد اساسی اخترشناسی دانشگاهی در ایران، امکان ساخت ابزارهای رصدی نوین در رده تلسکوپ‌های زیر 4متر، رسیدن ایران به جایگاه قطب اخترشناسی در منطقه، تولید علم در کشور و افزایش سرمایه‌های ملی به‌خصوص در مورد نیروی انسانی متخصص، افزایش آگاهی و علاقه عموم ایرانیان به اخترشناسی، امکان مشارکت جامعه علمی ایران در طرح‌های بین‌المللی با استفاده از تلسکوپ ملی و کسب دانش و تجارب ارزشمند در طراحی، مکان‌یابی و ساخت رصدخانه‌های بزرگ.
مطالعات اولیه برای طرح رصدخانه ملی ایران در سال 1379 در مرکز تحصیلات تکمیلی علوم‌پایه زنجان، زیر نظر دکتر نصیری - نماینده زنجان در مجلس هشتم و استاد فیزیک دانشگاه- شروع شد و با تصویب طرح در بهمن 1382 در دولت، شورای راهبردی و کمیته‌های چهارگانه مکان‌یابی، آموزش، علمی و فنی در معاونت پژوهشی وقت وزارت علوم زیر نظر دکتر رضا منصوری- استاد دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف- آغاز به‌کار کرد. پس از آن، مرحله مکان‌یابی آنکه یکی از مهم‌ترین قسمت‌های طرح است، آغاز شد که هنوز تمام نشده‌است.
شایان ذکر است که یافتن مکان مناسبی که در عین‌حال دسترسی‌اش آسان باشد، از آلودگی نوری شهرهای بزرگ و دور از مناطق زلزله‌خیز و در نواحی مرتفع، کم‌ابر و دور از غبار باشد، برای بزرگ‌ترین تلسکوپ‌های دنیا (هاوایی و شیلی) 5 تا 10 سال طول کشیده‌است.
تاکنون دونقطه (اطراف کاشان) پیدا شده که منجمان در 3سال گذشته در فصول مختلف سال، در حال بررسی ویژگی‌های آسمان آن مناطق هستند تا بهترین گزینه را انتخاب و نهایی کنند که تا 3-2 هفته آینده اعلام خواهد شد.
با وجود اهمیت چنین طرح عظیمی برای توسعه علمی کشور، متأسفانه در آغاز کار دولت نهم، این طرح به حاشیه رانده‌شد و حدود یک‌سال و نیم طول کشید تا بودجه مصوب آن دریافت شود.
به‌دلیل کندی کار، بالاخره در سال 1385 با تلاش دکتر محمدجواد لاریجانی، پژوهشکده نجوم، در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تاسیس شد و دکتر منصوری سرپرستی آن را برعهده گرفت تا کار رصدخانه ملی ادامه پیدا کند.
اما از مهرماه 1386 که دکتر لاریجانی، سرپرست رصدخانه ملی شد، کار جدی‌تر شد. تاکنون 2 کارگاه بین‌المللی تشکیل شده که مشاوران بین‌المللی این طرح، ایده‌های خود را برای طراحی رصدخانه ملی ایران و ساخت تلسکوپ ملی ایران در آن به‌شور گذاشته‌اند.
2 روز پیش با مشاوران خارجی این طرح، به گفت‌وگو نشستیم که در اینجا آن را ملاحظه می‌فرمایید. در این گفت‌وگو، دکتر سپهر اربابی، سرپرست تیم مهندسی تلسکوپ ملی هم حضور داشت.
- با توجه به اینکه در این کارگاه در 3روز گذشته درباره آشکارسازهای تلسکوپ صحبت شد، آیا نوع این آشکارسازها تصویب شده‌است؟
کراوتر: من توصیه می‌کنم که در تلسکوپ ملی ایران، سیستم «کوتاه‌کننده فاصله کانونی» نصب شود. این ابزار باعث می‌شود که طول تلسکوپ کم شود و وسیله قوی ای برای مطالعات نجومی است و چندین کار را همزمان انجام می‌دهد که یکی، تصویربرداری از آسمان است؛ یعنی از یک ناحیه از آسمان به‌خوبی می‌توانید تصویر برداری کنید...
- درطیف مرئی؟
اربابی: بله. تنها در طیف مرئی کار می‌کند.
کراوتر: کار دیگر این ابزار طیف سنجی است؛ یعنی با مطالعه نور هرجسم، می‌توان خواص آن‌را شناخت. کار دیگر سیستم «کوتاه‌کننده فاصله کانونی» تعیین قطبش نور است و در نهایت می‌تواند از ناحیه‌ای از آسمان که اجرام زیادی در آن هست، همزمان از همه آنها طیف‌سنجی کند.
- غیراز این چه آشکارساز دیگری نصب می‌شود؟
اندرسن: طرحی وجود دارد برای ساخت یک طیف‌سنج با قدرت تفکیک بسیار بالا برای تلسکوپ ملی ایران. با این ابزار که آرایش اپتیکی پیچیده‌ای دارد، می‌توان ترکیب شیمیایی هرجسمی چه ستاره باشد، چه کهکشان و... را بررسی کرد. این ابزار از نسل دوم آشکارسازهای رصدخانه ملی ایران خواهد بود.
- با توجه به ابعاد این تلسکوپ که قرار است 3متری باشد، در مقایسه با تلسکوپ‌های بزرگ علمی دنیا که شما در آنها کار می‌کنید، تلسکوپ ملی ایران، می‌تواند تاثیر و فایده‌ای در تحقیقات پیش‌روی دنیا داشته‌باشد؟
پتیژان: تلسکوپ 3متری البته کوچک‌تر از تلسکوپ‌های بزرگ جهان است اما مزایایی هم در برابر تلسکوپ‌های بزرگ دنیا دارد. می‌توان با این تلسکوپ، ناحیه وسیع‌تری از آسمان را دید و اجرام بیشتری را همزمان مطالعه کرد.
با این تلسکوپ، می‌توان اجرام زیادی را همزمان مطالعه کرد اما با تلسکوپ‌های بزرگ نمی‌توان این‌کار را کرد.
اشنایدر: 3روش برای مطالعه سیاره‌های فراخورشیدی وجود دارد که با استفاده از تلسکوپ 3متری می‌توان آنها را انجام داد. روش ساده این است که سیاره‌ها را درحال گذر مطالعه کنیم، عبور سیاره از جلو ستاره مادر باعث می‌شود که اطلاعاتی از خواص آن ستاره به‌دست بیاید.
روش دوم که پیچیده‌تر است این است که با دقت بسیار زیادی با استفاده از طیف‌سنج با قدرت تفکیک بالا، حرکت منظومه دوتایی ستاره و سیاره را آشکار کرد. چون حرکت سیاره باعث جابه‌جایی ستاره حول مرکز جرم دو جسم می‌شود.
در روش سوم که با استفاده از تلسکوپ ملی ایران، غیرممکن نیست ولی بسیار سخت است، این است که از سیاره‌ها به‌صورت اجرامی مجزا عکسبرداری کرد.
- پس با این تلسکوپ، می‌شود اجرامی در اندازه مشتری را برای اولین بار کشف کرد؟
اشنایدر: بله.
باده: در مورد رقابت این تلسکوپ با ابزارهای پیشرفته علمی، من دوتا مثال می‌زنم. یکی اینکه می‌توان ستاره‌های نسبتا روشن را با این تلسکوپ طیف‌سنجی کرد و به‌خصوص دنبال خطوط طیف عناصر نایاب و ناپایدار گشت.
این نشان‌دهنده ناپایداری و دینامیک ستاره است. کاربرد دیگر، بررسی پدیده‌های وابسته به زمان است. روی سطح ستاره‌ها فعالیت‌هایی شبیه زمین‌لرزه رخ می‌دهد که مطالعه آنها با این تلسکوپ، امکان‌پذیر است و اطلاعاتی درباره ساختار ستاره‌ای به ما می‌دهد.
- به‌نظر می‌رسد که برای تاثیر در فعالیت‌های علمی جهانی، باید این تلسکوپ به شبکه‌ای از تلسکوپ‌ها در سراسر جهان متصل باشد؟
کراوتر: به‌خصوص اجرامی هستند که در طول زمان متغیر هستند و این تغییر هم منظم نیست. برای مطالعه این‌جور اجرام، مجموعه زیادی از تلسکوپ‌های زمینی با تکنیک‌های مختلف (گاما، ایکس، مرئی، فروسرخ و...) با هم هماهنگ عمل می‌کنند. تلسکوپ ملی ایران می‌تواند بخشی از شبکه جهانی باشد.
وکیلی: بنابراین یک اثر مهم داشتن این تلسکوپ این است که با عضویت در این شبکه، نه‌تنها ما به پژوهشگران دیگر کشورها، اطلاعاتی را که می‌خواهند، با استفاده از این تلسکوپ می‌دهیم، بلکه آنها هم اطلاعات‌شان را در اختیار محققان ایرانی قرار می‌دهند. به‌این‌ترتیب ما هم راهی به اطلاعات رصدخانه‌های مختلف پیدا می‌کنیم.
پتیژان: پیشنهاد من مطالعه در مورد مسئله‌ای است که کراوتر هم به آن اشاره کرد؛ یعنی انفجارهای گاما.
این انفجارها، یکی از بزرگ‌ترین فعالیت‌های ستاره‌ای در عالم هستند. در این انفجار، در عرض چند ساعت، حجم بسیار بسیار بالایی انرژی به‌صورت امواج گاما آزاد می‌شود و بعد از چند ساعت، منبع انرژی خاموش می‌شود. یکی از کارهای مهم این است که خیلی سریع سراغ منبع این امواج برویم.
اشنایدر: مهم‌ترین فایده این تلسکوپ ملی برای ایران، تشکیل یک جامعه علمی و اتصال آن به جامعه علمی جهانی است. ضمن آنکه فناوری ساخت این تلسکوپ‌ها هم به ایران منتقل می‌شود و همین‌طور مدیریت چنین طرحی هم تجربه بزرگی برای جامعه علمی ایران است.
باده: نوع بشر، خاصیتی دارد که انواع دیگر ندارند و آن اینکه می‌تواند دانش را جمع‌کند و از آن استفاده کند. این‌کار، 3 چیز می‌خواهد؛ اول آموزش است.
یکی دیگر، استفاده از این دانش است برای ساخت ابزاری که دانش را جمع‌آوری کند و اهداف شما را برآورده کند و سومین و مهم‌ترین بخش هم دستیابی به دانش و فناوری جدید است. این چیزی‌است که ما به آن فعالیت علمی می‌گوییم. ناگوارترین چیز این است که جلوی یک ملت را بگیرند که در این فعالیت شرکت نکند.
- چند هفته‌پیش، چند تا از همکاران شما، دانشمندان رصدخانه جنوبی اروپا را در شیلی دزدیدند، اثری ازشان پیدا شد؟
باده: نمی‌دانم، من خبردار نشدم.
اشنایدر: چرا من شنیدم. یک ماه پیش‌بود. بعد از یک هفته‌هم تروریست‌ها آزادشان کردند. چیزی نشد.
خب؛ خدا را شکر! مرسی که وقت‌تان را به‌ما دادید.
