کمبود گندم دوروم؛ واقعیت یا بهانه کارخانه‌های ماکارونی

زهرا اشرف‌زاده-همشهری آنلاین:

گندم «دوروم»، دومین رقم از این محصول است که بعد از گندم نان، بیشترین سهم کشت را دراین بخش به خود اختصاص داده‌است.این گندم معمولا در فصل بهار کاشت و در پاییز برداشت می‌شود و با شرایط آب‌وهوایی گرم و خشک، بسیار سازگار است. دانه‌های این گندم آسیاب شده و به «سمولینا» تبدیل می‌شود؛ آردی با بافت زبر که معمولا در تولید ماکارونی و دیگر محصولات زیربخش‌های آن  کاربرد دارد.  گندم دوروم به‌صورت آبی و دیم، در استان‌های مختلف کشور ازجمله در فارس، خوزستان و جنوب کرمان، کشت می‌شود.

با وجود اینکه کشور ما شرایط اقلیمی مناسبی برای تولید گندم دوروم دارد، اما هنوز جایگاه واقعی را درمیان کشورهای تولیدکننده این محصول، چه ازنظر حجم تولید و چه تبدیل آن به سمولینا پیدا نکرده‌است؛ هرچند بروز تنش‌های آبی حاصل از خشکسالی، افزایش گرمای هوا، سرمازدگی و آفات از مهم‌ترین عوامل محدودکننده توسعه کشت گندم دوروم در کشور به‌شمار می‌روند.  توسعه کشت این محصول از سال1397 در دستورکار وزارت جهادکشاورزی قرار گرفت تا نیاز صنایع داخلی و کارخانه‌های تولید ماکارونی که از صادرکنندگان برتر کشور نیز هستند، تأمین شود.

برای تشویق کشاورزان به کشت گندم دوروم نیز معمولا محصول گندمکاران حدود 20درصد بیشتر از قیمت مصوب دولتی خریداری می‌شود. ازسوی دیگر صاحبان صنایع مصرف‌کننده این نوع گندم همیشه خریدار این محصول هستند و برای اطمینان زارعان از فروش محصول خود، قبل از برداشت با آنها قرارداد می‌بندند. با این وجود در هفته‌های گذشته کارخانه‌ها و صنایع تولیدکننده ماکارونی از کمبود گندم دوروم و نیاز به واردات این محصول سخن گفته‌اند؛ ادعایی که برخی فعالان بخش کشاورزی آن را رد می‌کنند و برخی دیگر نیز نبود حمایت‌های کافی از گندم‌کاران و قیمت‌گذاری نامناسب را دلیل این کمبود می‌دانند.

کاهش تولید ماکارونی 
اینها درحالی‌است که عضو انجمن تولیدکنندگان ماکارونی از کاهش 50درصدی تولید این محصول خبر می‌دهد و می‌گوید: یکی از دلایلی که سبب کاهش تولید و صادرات ماکارونی شده، خشکسالی و کاهش گندم دوروم است. از همین رو تولیدکنندگان به اندازه ظرفیت تولید نمی‌توانند گندم از دولت خریداری کنند. گندم یارانه‌ای با نرخ هر کیلوگرم 2هزارو700تومان برای تولید ماکارونی دراختیار تولیدکنندگان قرار می‌گیرد، اما میزان اختصاص به اندازه کافی نیست. به‌همین دلیل آنان مجبورند بخشی از نیاز خود را از بازار آزاد تأمین کنند که سبب بالارفتن قیمت تمام شده می‌شود. 

«سید یاسر میراحمدی» می‌افزاید: با توجه به این کمبود، بخشی از گندمی که اکنون به تولیدکنندگان داده می‌شود، ویژه تولید نان است و برای تولید ماکارونی کیفیت پایینی دارد. 

وی اظهار می‌کند:  قبلا در استان‌های خوزستان و فارس گشت گندم دوروم که ویژه تولیدماکارونی است، انجام می‌شد که در شرایط کنونی این زمین‌ها به کشت برنج اختصاص پیدا کرده‌است. به‌همین دلیل آرد ویژه ماکارونی باید از طریق واردات تأمین شود.

میراحمدی با تاکید بر اینکه تأمین آرد باکیفیت کمک می‌کند که شرکت‌ها بتوانند ارزآوری بیشتری از طریق صادرات ماکارونی و دیگر محصولات این بخش داشته باشند، ادامه می‌دهد: اختصاص سهمیه گندم وارداتی برای توسعه صادرات، می‌تواند یک راه حل موثر باشد.

عضو انجمن تولیدکنندگان ماکارونی تصریح می‌کند: ظرفیت تولید ماکارونی در کشور یک میلیون و 200هزارتن است، اما تنها حدود ۷۵۰هزارتن از این محصول در کشور تولید می‌شود، چراکه هزینه تولید در کشور به‌دلیل افزیش قیمت مواد موردنیاز برای بسته‌بندی، حمل‌ونقل و نیروی انسانی بالا رفته است.

میراحمدی اضافه می‌کند: ازسوی دیگر قیمتی که سازمان «حمایت از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان» در سال‌گذشته تعیین کرده تاکنون تغییری نکرده‌است. دراین شرایط تولید صرفه اقتصادی چندانی ندارد و سبب شده سهم ایران از بازارجهانی ماکارونی به 7دهم درصد برسد، درحالی‌که سهم ترکیه از این بازار حدود ۱۰درصد است.

بهانه‌ای برای واردات
با وجود ادعاهایی که برخی تولیدکنندگان ماکارونی درباره کمبود گندم دوروم مطرح می‌کنند، اما معاون مجری طرح گندم وزارت جهادکشاورزی معتقد است کمبودی دراین بخش وجود ندارد. «سهراب سهرابی» دراین باره می‌گوید: با وجود خشکسالی‌هایی که با آن مواجه هستیم، تولید گندم در کشور متناسب با مصرف داخلی بوده و برآورد ما این است که درسال‌جاری نیز به همان میزان سال‌گذشته گندم دوروم تولید و به صنایع‌غذایی تحویل داده شود.

وی می‌افزاید: نیاز صنایع‌غذایی کشور به گندم دوروم در داخل تأمین است و کمبودی دراین زمینه وجود ندارد و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست.

سهرابی انتقاد صنایع مصرف‌کننده گندم دوروم، به‌ویژه تولیدکنندگان ماکارونی، را مربوط به حذف ارز دولتی برای واردات گندم می‌داند و اظهار می‌کند: تا قبل از حذف ارز دولتی برای واردات گندم دوروم، برخی صنایع‌غذایی با ارز 4هزارو200تومانی گندم وارد و محصول نهایی خود را به نرخ ارز آزاد صادر می‌کردند و از این طریق سود خوبی عایدشان می‌شد. اکنون با شرایط موجود، امکان صادرات و کسب سود سرشار از این طریق از آنان گرفته شده‌است.
 
سودهای کلان واردات گندم 
نایب رئیس بنیاد ملی گندمکاران ایران نیز می‌گوید: در زمینه تأمین گندم دوروم مشکلی نداریم، چراکه از سال‌گذشته کارخانه‌های ماکارونی با کشاورزان به توافق رسیده‌اند و براساس حجم موردنیاز خود، با گندم‌کاران قرارداد می‌بندند و در زمان برداشت، با قیمت معینی خریداری می‌کنند.

«علی‌قلی ایمانی» در پاسخ به این سئوال که چرا با وجود اینکه کمبودی در زمینه تأمین گندم دوروم وجود ندارد، اما در یک سال‌گذشته صاحبان صنایع بارها این موضوع را مطرح کرده‌اند، اظهار می‌کند: برخی فقط به‌دنبال واردات هستند و توجهی به تولید داخل ندارند، چراکه در واردات سودهای کلان وجود دارد. به‌همین دلیل سعی می‌کنند با اخبار این‌چنینی، به‌گونه‌ای جوسازی کنند که به تولید داخل توجهی نشود.

وی عنوان می‌کند: با این وجود دولت اجازه واردات گندم را به بخش‌خصوصی نمی‌دهد، چون جزو کالاهای اساسی است. ازسوی دیگر مجلس‌شورای‌اسلامی نیز مصوب کرده‌است که کالاهای اساسی با ارز ۴هزارو۲۰۰تومانی وارد شود و اگر واردات به بخش‌خصوصی واگذار شود، احتمال بروز تخلف دراین زمینه افزایش می‌یابد.

ایمانی ادامه می‌دهد: درسال‌جاری کارخانه‌های تولید ماکارونی 250تا 260هزارتن گندم دوروم از کشاورزان طرف قرارداد خود خریداری کرده‌اند. سال‌گذشته نیز 180هزارتن گندم دوروم خریداری شد. این موضوع درحالی‌است که سال‌گذشته قیمت این نوع گندم کیلویی 2هزارو 700تومان و 200تومان بالاتر از قیمت گندم آردی بود. با این وجود کارخانه‌های تولیدکننده ماکارونی با کشاورزان با نرخ 10درصد بالای قیمت خرید تضمینی، قرارداد بستند. با توجه به این موضوع می‌توان گفت خرید گندم دوروم ازسوی کارخانه‌های تولید ماکارونی به نوعی به نفع خودشان است، چراکه دیگر نیازی به تأمین ارز و گشایش «ال.سی» ندارند.

لزوم حمایت از کشت گندم دوروم
سرپرست شورای مرکزی نظام صنفی کشاورزی کشور نیز با تأکید بر ضرورت اتخاذ سیاست‌های حمایتی ازسوی دولت برای رونق کشت گندم دوروم، می‌گوید: گندم دوروم ازنظر میزان عملکرد، با گندم معمولی تفاوت‌هایی دارد که سبب می‌شود کشاورزان به‌دنبال محصولی باشند که منفعت بیشتری برایشان دارد. البته در 2سال‌گذشته وزارت جهادکشاورزی گندم‌کاران را به سمت تولید این نوع محصول هدایت کرده‌است و برنامه‌هایی نیز برای توسعه کشت گندم دوروم درنظر دارد.

«پیمان عالمی» می‌افزاید: با توجه به اینکه تولید کارخانه‌های ماکارونی وابسته به گندم دوروم است، دولت باید برنامه‌هایی را برای افزایش سطح زیرکشت این محصول طراحی کند تا صنایع مصرف‌کننده دچار کمبود نشوند. 

وی عنوان می‌کند: ازسوی دیگر قیمت‌گذاری مناسب، در اختیار قراردادن کود، سم و بذر، ارائه تسهیلات و حمایت از کشت قراردادی از مواردی است که می‌تواند رغبت کشاورزان نسبت به کشت گندم دوروم را افزایش دهد.

پشتیبانی از تولید با افزایش قیمت خرید تضمینی
یک عضو مجمع خبرگان کشاورزی کشور نیز پایین بودن قیمت خرید تضمینی را از دلایل کاهش تولید گندم دوروم می‌داند و می‌گوید: اگرچه خشکسالی در کاهش تولید این رقم از گندم مؤثر بوده، اما یکی از اصلی‌ترین دلایل کاهش تولید و فروش آن ازسوی کشاورزان به دولت را می‌توان به سیاست‌های نادرست مسئولان مربوط در تعیین نرخ خرید تضمینی این محصول مرتبط دانست.

«حسین توکلی» می‌افزاید: براساس قانون قیمت مصوب باید با توجه به میزان تورم تعیین شود، اما این اتفاق نیفتاد و مسئولان مربوط در موعد مقرر حاضر نشدند نرخ عادلانه‌ای برای خرید تضمینی گندم تعیین کنند. این موضوع سبب شد برخی کشاورزان محصول خود را در اصطلاح «سرکن» کنند؛ یعنی از چرخه خرید تضمینی و مصارف انسانی خارج و خوراک دام کنند. برخی از آنان مزارع سبز گندم خود را در اختیار دامداران قرار دادند.

وی ادامه می‌دهد: قیمت گندم دوروم 15تا20درصد بیشتر از گندم معمولی است و همین قیمت بالا، عملکرد پایین این محصول را پوشش می‌دهد. بنابراین برای کشاورز فرق چندانی نمی‌کند که کدام گندم را بکارد. اگر قیمت به‌درستی تعیین شود، قطعا انگیزه بیشتری برای تولید خواهند داشت.

توکلی اظهار می‌کند: به‌عنوان مثال در سال‌جاری با 7میلیون تن کمبود گندم مواجه هستیم، درحالی‌که سال‌گذشته با 3میلیون تن کمبود مواجه بودیم، اما 2سال قبل هیچ کمبودی وجود داشت. این موضوع نشان‌دهنده تأثیر قیمت‌گذاری بر میزان کشت است. اگر قیمت‌گذاری درست انجام شود، نیازی به واردات نخواهد بود.

مزیت‌های توسعه کشت قراردادی
این عضو مجمع خبرگان کشاورزی کشور با بیان اینکه برخی به دلیل سود مناسب حاصل از واردات، به‌دنبال جوسازی برای نبود گندم در داخل و واردات این محصول هستند، می‌گوید: قیمت گندم وارداتی 7هزارو900 تا 8هزارتومان است که با هزینه واردات، به 9هزارتومان هم می‌رسد، اما مسئولان همین مبلغ و حتی کم‌تر از آن را به کشاورز داخلی پرداخت نمی‌کنند، درصورتی‌که ظرفیت تولید گندم دوروم با توجه به کم‌آب‌بر بودن آن، در کشور وجود دارد، اما گویا عده‌ای قصد تضعیف تولید داخل را دارند یا دراین مسیر گام برمی‌دارند.

توکلی ادامه می‌دهد: اگر کارخانه‌ها ادعای کمبود گندم دوروم دارند، می‌توانند این موضوع را با ما مطرح کنند تا آنان را به کشاورزان ارتباط دهیم. اگر قیمت‌ها واقعی و منطقی باشد، کمبودی وجود نخواهد داشت.

وی با تأکید بر توسعه کشت قراردادی تصریح می‌کند: صنعت ما اگر به‌صورت قراردادی عمل کند، کشاورزان می‌توانند به‌راحتی نیاز آنها را تأمین کنند. ازسوی دیگر دولت هم دیگر مجبور به انبارداری نیست و محصول به‌صورت مستقیم از زمین کشاورز به دست کارخانه‌دار می‌رسد.

توکلی می‌افزاید: همچنین دیگر نیاز نیست بودجه هنگفتی صرف خرید تضمینی شود. به‌عبارت دیگر، وقتی کارخانه‌ها دراین عرصه وارد شوند، به‌صورت مستقیم از کشاورز خرید می‌کنند و این موضوع سبب می‌شود بار مالی دولت سبک شود و دیگر دغدغه پرداخت نخواهد داشت.

عضو مجمع خبرگان کشاورزی کشور اظهار می‌کند: هرچند سیاست دولت از ابتدا کشت قردادی گندم دوروم بوده، اما این موضوع آن‌چنان که باید، جدی گرفته نمی‌شود و سیاست‌گذاری‌های راهبردی برای کشت قراردادی وجود ندارد. اگر «کشاورزی قراردادی» در کشور جایگاه خود را پیدا کند، دیگر شاهد بروز مشکلاتی که مازاد یا کاهش تولید محصولات کشاورزی را برای کشاورزان و تنظیم بازار ایجاد می‌کند، نخواهیم بود.

وی اضافه می‌کند: در شرایط فعلی اعمال تحریم‌های ظالمانه، پایداری تولید و خودکفایی محصولات راهبردی بسیار حائز اهمیت است و اجرای کشت قراردادی راه‌حل مناسبی برای پایداری تولید محصولات کشاورزی به‌شمار می‌رود. همچنین لازم است حوزه تولید گندم دوروم در استان‌های مختلف و همچنین ظرفیت مصرف با کمک رسانه‌ها افزایش یابد.

راهبرد محوری توسعه «کشت قراردادی»
عطاءالله هاشمی-رئیس بنیاد ملی گندم‌کاران

یکی از نیازهای اساسی صنعت کشور، گندم دوروم است. این رقم از گندم برای صنعت، به‌ویژه در زمینه تولید ماکارونی، استفاده می‌شود. توسعه کشت گندم دوروم در سال‌های قبل ازسوی برخی مسئولان مورد بی‌مهری قرار گرفت و به‌همین دلیل کشاورزان چندان رغبتی برای کشت این نوع گندم نداشتند و در مقاطعی کارخانه‌های تولید ماکارونی مجبور به واردات این محصول بودند که این موضوع نتیجه‌ای جز وابستگی و خروج ارز از کشور نداشت.

از 2سال قبل، کشت قراردادی گندم دوروم در دستورکار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفت. با توجه به این موضوع در سال‌های اخیر تولیدات‌ کشور دراین زمینه به اندازه‌ای رسیده‌است که دیگر نیازی واردات گندم احساس نمی‌شود و درحال‌حاضر ایران جزو 10کشور تولیدکننده گندم دوروم درجهان به‌حساب می‌آید. در چنین شرایطی کشاورزان نیز با کارخانه‌های تولید ماکارونی‌ در حوزه کشت گندم دوروم قرارداد امضا کرده‌اند و این کارخانه‌ها این رقم از گندم را ۱۰درصد بیشتر از نرخ تضمینی می‌خرند و ظرف ۴۸ساعت نیز پول آن را پرداخت می‌کنند.

برهمین اساس هم بود که سال‌گذشته قرارداد خرید 50هزارتن گندم منعقد و درسال‌جاری نیز 80هزارتن گندم ازسوی کشاورزان به کارخانه‌های تولید ماکارونی تحویل داده شد. در شرایط کنونی راهبرد محوری وزارت جهادکشاورزی این است که در همه محصولات و به‌ویژه در حوزه گندم، به سمت «کشت قراردادی» حرکت کند تا هم کشاورز از فروش محصول خود اطمینان داشته باشد و هم محصول باکیفیت در اختیار مصرف‌کننده قرارگیرد؛ ازسوی دیگر دولت هم مجبور به انبارکردن و صرف بودجه برای خرید تضمینی نخواهد بود. همه اینها درحالی‌است که برای توسعه کشت گندم دوروم نیاز به همکاری و مشارکت کشاورزان، کارخانه‌های ماکارونی‌سازی و حمایت‌های وزارت جهادکشاورزی بیش‌از پیش احساس می‌شود.

با این وجود باید به این نکته هم توجه کرد که دولت باید به قیمت‌گذاری محصولات کارخانه‌ها نیز توجه داشته باشد. برای مثال قیمت خرید تضمینی گندم امسال 5هزارو 200تومان اعلام شد و کارخانه‌ها گندم را به قیمت 5هزارو450تومان از کشاورز خریداری کردند، اما دولت 2سال است که اجازه افزایش قیمت به کارخانه‌ها نمی‌دهد.

این مطالبه به‌حق کارخانه‌هاست، چراکه اگر صنایع دچار مشکل شوند، ضرر آن در ابتدا به کشاورز می‌رسد و محصول روی دست‌شان خواهد ماند؛ دولت و مسئولان مربوط در حوزه قیمت‌گذاری باید به این موضوع نیز توجه کنند. دولت باید سیاست‌های خود را به‌گونه‌ای پیش ببرد که در سال‌های آینده فقط بخش‌خصوصی با کشاورزان در ارتباط باشد و کشت قراردادی جای خرید تضمینی را بگیرد. درمجموع دولت باید در زمینه سیاست‌گذاری برای گندم تدابیری جدی داشته باشد و در سخت‌ترین شرایط هم در کنار کشاورزان بماند تا مرزهای امنیت‌غذایی کشور درمعرض تهدید خشکسالی یا سایر چالش‌های اقتصادی قرار نگیرد.

جغرافیای کشت «دوروم» در ایران
مهدی احمدی-کارشناس کشاورزی

گندم دوروم مناسب کشت در مناطق گرم و خشک است و در کشور ما کشاورزان استان‌های کرمانشاه، کردستان، ایلام، هرمزگان، فارس و کرمان از بیشترین تولیدکنندگان این رقم از گندم هستند. گندم دوروم در مناطق سرد و معتدل نیز کشت می‌شود، اما محصول این مناطق کیفیت لازم را نداشته و برای کشاورزان هم صرفه اقتصادی ندارد. در 2 سال گذشته که بحث «کشت قراردادی» مطرح شده‌است، گندم‌کاران این مناطق استقبال خوبی از کشت گندم دروم کرده‌اند، چراکه قیمت آن نیز نسبت به گندم معمولی بالاتر است و هرسال سعی شده قیمت این محصول بیشتر شود تا کشاورزان انگیزه بیشتری برای تولید داشته باشند.

تولید گندم دوروم در سال‌گذشته حدود ۱۳۰هزار تن بوده و با توجه به اینکه همچنان برداشت این رقم از گندم در استان‌های کرمانشاه و کردستان ادامه دارد، امکان افزایش میزان تولید تا ۱۸۰هزارتن نیز وجود دارد. با توجه به اقلیم کشور ما که گرم و خشک است، وزارت جهاد کشاورزی سعی بر توسعه تولید گندم دوروم در استان‌های مستعد کشت دارد تا از این طریق ماکارونی و محصولات دیگر تولید شده با گندم دوروم را در سبدغذایی مردم جایگزین برنج کند، چراکه بارندگی‌ها هرسال کم‌تر می‌شود و استان‌های شمالی توانایی تولید برنج با این حجم از تقاضا را ندارند.

نتیجه این افزایش تقاضا، قیمت بالای برنج است که در 2 سال‌گذشته شاهد افزایش بی‌رویه آن بوده‌ایم. بنابراین لازم است تا رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی مناسب و آگاه‌سازی مردم، این کالا را که ازنظر غذایی نیز ارزش بیشتری دارد، در سبدغذایی مردم جای دهند. از طرفی با توجه ظرفیت‌های کشور برای تولید گندم دوروم، بازار مناسب مصرف ماکارانی در آسیا و تعداد کم رقبای تولیدکننده در منطقه خاورمیانه، رفع مشکلات حوزه تولید و صادرات می‌تواند علاوه بر تأمین نیاز داخلی، به ارزآوری قابل‌توجهی نیز برای کشور منجر شود.