همشهری آنلاین_مهدی اسماعیل‌پور: روزگاری که شرکت تعاونی مسکن «کارکنان شرکت نفت» با خریداری زمین اقدام به ساخت مسکن برای مهندسان و کارمندان این شرکت کرد و همان زمان نام این محله را تهرانسر یا همان «سر تهران» گذاشت. با این حال تا پیش از اواخر دهه ۵۰، تهرانسر به دلیل فاصله‌ای که از مرکز شهر داشت، پیش از آنکه محله مسکونی دائمی باشد، حالت ییلاقی و تفرجگاهی داشت.
در واقع از دهه ۶۰ به مرور سکونت در این محدوده تقویت شد و تهرانسر به‌عنوان یک محله مسکونی پر جمعیت توسعه پیدا کرد. در گفت‌وگو با ۲ نفر از ساکنان قدیمی تهرانسر، تاریخچه این محله که در منابع عمومی اطلاعات کمی درباره آن وجود دارد بررسی کرده‌ایم.
- از شکارگاه قجری تا شهرک کارکنان شرکت نفت
در منابع تاریخی، اطلاعات چندانی درباره تهرانسر وجود ندارد. گفته می‌شود این محدوده در زمان حکومت «قاجار»، شکارگاه سلطنتی و محل تفرج شاهان، شاهزادگان و درباریان بوده است و در دوران «احمد شاه» فردی به نام «خلیل معنوی» بخشی از این زمین‌ها از جمله چشمه‌ای در محدوده بزرگراه «آزادگان» امروزی قرار داشت، از «فرمانفرما» که از نوادگان «ناصرالدین شاه» بود به مبلغ گزاف و قابل توجه ۱۳ هزار تومان خریداری کرد. با تشکیل روستایی به نام «سلیمان خانه» یا «قلعه سلیمان خان» چند خانواده که اهل تویسرکان همدان بودند در اطراف این چشمه ساکن و به کشاورزی و باغ‌داری مشغول شدند.
تا اینکه در حوالی سال ۱۳۳۲ شرکت تعاونی کارمندان شرکت نفت برای ساخت منازل مسکونی، زمین‌هایی را در این بخش خریداری و ساخت‌وساز شهرک محصوری را در آنجا آغاز کرد. به همین‌ترتیب در ادامه، شهرک هواپیمایی در دهه ۵۰ و کارخانجات «ارج»، «جنرال»، «الیاف»، «مینو»، «ایران‌خودرو» و «زیمنس» در دهه ۶۰ و در قسمت جنوبی تهرانسرراه‌اندازی شدند. سال ۱۳۶۳ هم شهرک «دریا» برای کارکنان «نیروی دریایی ارتش» ساخته شد.
دیگر محله‌ها نیز از جمله «تهرانسر غربی»، شهرک «استقلال» و «تهرانسر شرقی»، پس از انقلاب به وجود آمده‌اند. در آن زمان، از سوی حاکم شرع زمین‌هایی به اعضای افراد فاقد مسکن واگذار می‌شد تا برای خودشان خانه و سرپناهی بسازند. از اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ تهرانسر شروع به پوست‌اندازی کرد و ساختمان‌ها، بناها، معابر اولیه و قدیمی آن به مرور تخریب شد و کم‌کم به شکل امروزی در آمد. هم اکنون جز چند ساختمان معدود و انگشت‌شمار، از بناهای دهه‌های ۳۰ تا ۵۰ پنجاه، اثری باقی نمانده است.
- باغ گیلاسی و باغ اناری
«داود حاج اسفندیاری» از ساکنان قدیمی تهرانسر است که در چند دوره اخیر، مسئولیت دبیر شورایاری این محله را نیز برعهده دارد. حاج اسفندیاری درباره تاریخچه و شرایط تهرانسر در چند دهه گذشته به همشهری محله می‌گوید: «۱۰۰ سال پیش تهرانسر محلی بود که در آنجا کشت و زرع صورت می‌گرفت و محصولاتی مانند «خیار»، «گوجه‌فرنگی»، «کاهو»، بادمجان و در مجموع صیفی‌جات و سبزیجات می‌کاشتند.
موقعیت تهرانسر نسبت به شهر تهران چیزی شبیه به موقعیت «شهریار» نسبت به تهران امروزی بود. در شهرک استقلال و پادگان‌های اطراف آن یعنی «شهید بروجردی» و «پانزده خرداد»، باغ‌های میوه و به‌ویژه «گیلاس» زیاد بود برای همین به آنجا «باغ گیلاسی» می‌گفتند. مانند «وردآورد» که به «باغ اناری» شهرت داشت. آن زمان محله‌ها را با توجه به باغ‌ها و محصولی که در آن تولید می‌شد، نامگذاری می‌کردند.
مالکیت این زمین‌ها در آن دوران با فردی به نام «داود معنوی» بود. در سال‌های گذشته چشمه‌ها و قنات‌های معروفی در این محدوده از جمله در شهرک «کاظمیه» و نقطه‌ای که امروز ساختمان شماره ۲ شهرداری در آن قرار دارد، وجود داشت.»
- نخستین بانک و نخستین مدرسه تهرانسر
حاج اسفندیاری که خودش متولد تهرانسر است ازنخستین بانک و مدرسه محله می‌گوید که ساختمان آنها هنوز هم وجود دارد و این بناها پابرجا است: «حوالی سال ۱۳۳۳ شرکت نفت این زمین‌ها را در قالب ۱۸ قطعه مجزا که هرکدام هم یک سند داشت و مجموع مساحت آنها به یک میلیون و چهل هزارمتر می‌رسید خریداری کرده و به شرکت تعاونی ساختمانی کارمندان شرکت نفت واگذار می‌کند تا برای کارکنان شرکت مسکن بسازد. بعد از آن یک شعبه بانک صادرات در تهرانسر تأسیس می‌شود که ساختمان آن هنوز وجود دارد و امروز تبدیل به مغازه‌ای به نام پیتزا باران شده است. برای ریختن اقساط و واریز پول خرید خانه‌ها در شهرک از این بانک استفاده می‌شد. این بانک تا سال‌ها و حدود ۲۵ سال قبل تنها بانک تهرانسر بود.
امروز این شعبه جابه‌جا شده و به بلوار نیلوفر رفته است. مدرسه‌ای هم در آن سال‌ها برای ساکنان شهرک ساخته شد که بهنام نام داشت و راهبه‌ها آن را اداره می‌کردند و دختران و پسران در کنار هم تحصیل می‌کردند. این مدرسه که بعدها به ۲۲ بهمن تغییر نام داد امروز به نام مدرسه دخترانه هاجر فعال است و ساختمان آن وجود دارد. ویژگی دیگر تهرانسر این بود که اغلب کارکنان و کارگران کارخانجات برای نزدیکی به محل کارشان در تهرانسر ساکن می‌شدند.
پدر خودم کارمند شرکت مینو بود. در آن زمان کار فراوان بود و خیلی‌ها از شهرستان برای کار به تهران می‌آمدند و در همین محدوده خانه اجاره یا خریداری می‌کردند. این محدوده تا ورد آورد بافت کاملاً صنعتی داشت و این اطراف غیر از تهرانسر محله مسکونی دیگری نبود. یکسری خانه‌های دوبلکس توسط آلمانی‌ها در تهرانسر ساخته شده بود که تا حدود ۱۵ سال پیش هم وجود داشت و بعدها تخریب و نوسازی شدند. در آن زمان محدوده تهرانسر از ورودی شهید لشکری به سمت میدان آغاز می‌شد و تا کوچه بیست و دوم بلوار اصلی ادامه داشت و بعد از آن دیگر کوچه و خیابانی در محله نداشتیم. همچنین نماد یکی از دستگاه‌های حفاری چاه نفت هم در ورودی تهرانسر قرارداشت.
چند خانه هم در محدوده تهرانسر شرقی وجود داشت که یکی از آنها خانه پدر من بود. در مجموع جمعیت محله در آن سال‌ها به هزار نفر هم نمی‌رسید. از اوایل دهه شصت و اوایل دهه هفتاد بود که تغییرات گسترده در تهرانسر شروع شد و بلوارها و کوچه‌ها و خیابان‌های جدیدی ساختند و آپارتمان‌سازی‌ها چهره و جمعیت محله را متحول کرد.»
- اسب سواری و چوگان در محله قدیمی
ذبیح‌الله ذبیح‌پور متولد سال ۱۳۲۱ در تویسرکان همدان بازیگر و بدلکار قدیمی و باسابقه سینما و تلویزیون یکی از معدود ساکنان قدیمی تهرانسر است. البته شناخت او از این محله فقط به حدود ۴۰ سال قبل که ساکن تهرانسر شد بر نمی‌گردد و به واسطه حضور در فیلم‌هایی که در این محدوده ساخته شده، تهرانسر را در دهه‌های چهل و پنجاه هم به چشم دیده و خوب به خاطر دارد.
ذبیح‌پور درباره ویژگی‌های محله در آن سال‌ها به همشهری محله می‌گوید: «آن وقت‌ها تهرانسر محله خوش آب‌وهوا و خوش‌نشین خارج از محدوده شهر تهران بود که به واسطه رودخانه‌هاو مسیل‌های فصلی که در اطراف آن جریان داشت و همچنین سرسبزی‌اش پاتوقی برای ییلاقی بود. ساکنان اینجا در ابتدا همه از مهندس و کارمندان شرکت نفت بودند که وضع مالی خوبی داشتند و به اصطلاح محله‌ای مرفه و با کلاس به حساب می‌آمد.
آنوقت‌ها تهرانسر کلی درخت و یک نهر پر آب داشت و یک میدان چوگان هم در ضلع شمالی‌اش بود. محدوده‌ای در آنسوی بزرگراه شهید لشکری و شهرک فرهنگیان که امروز با نام بلوار چوگان شناخته می‌شود. در این زمین اسب‌سواری و سوارکاری هم می‌کردند. هرانسر تا همین حدود ۴۰ سال قبل که خودم ساکن این محله شدم این همه خانه و آپارتمان و مغازه نداشت.»
نظر شما