همشهری آنلاین-گروه استانی:
بررسی میزان مطالعه، از مهم‌ترین شاخص‌هایی است که در سنجش سطح موفقیت توسعه فرهنگی در کشور بسیار به کار می‌آید و براساس آن می‌توان به تحلیل‌های فرهنگی قابل‌توجهی دست یافت. براین اساس آمارهای «سرانه مطالعه» جزو شاخص‌هایی است که همواره توجه بسیاری را به‌خود جلب می‌کند و نشان می‌دهد افراد جامعه تا چه میزان برای مطالعه وقت می‌گذارند. جدیدترین برآورد مرکز آمار ایران که در قالب طرح «فرهنگ رفتاری خانوار» انجام شده، نشان می‌دهد در سال١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد باسواد ۱۵ساله و بیشتر، در ماه به‌طور متوسط ٨ساعت و ١٨دقیقه بوده که به‌عبارت دیگر ۱۶دقیقه و ۳۶ثانیه در روز بوده‌است.
از این مقدار، ۶ساعت و ٣٢دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک ساعت و ٢٣دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣دقیقه سرانه مطالعه نشریات مختلف بوده‌است. دراین آمارگیری به ۴٣هزارو٧٠٠خانوارشهری و ۱۸هزارو۸۶۰خانوار روستایی و درمجموع به ۶۲هزارو۵۶۰ خانوار مراجعه شده و مجموع این اطلاعات از داده‌ها و پرسش‌های مربوط به حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی استخراج شده‌است.
نکته قابل‌توجه دراین آمارگیری، تفکیک براساس استان‌هایی که دارای بیشترین و کم‌ترین سرانه مطالعه بوده‌اند، است. با توجه به‌این موضوع استان‌های یزد، قم و قزوین بیشترین سرانه مطالعه را درسال ۱۳۹۹ داشته‌اند و استان‌های بوشهر، کرمانشاه و کهگیلویه‌وبویراحمد نیز به‌عنوان استان‌هایی با کم‌ترین سرانه مطالعه معرفی شده‌اند. با توجه به این موضوع در پرونده ویژه‌ای به بررسی عوامل و پیش‌زمینه چنین وضعیتی دراین ۶ استان پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
کرمانشاه؛ مطالعه، قربانی تورم
براساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، کرمانشاه به‌عنوان یکی از ۳ استان قعرنشین در میزان سرانه مطالعه در کشور مطرح شده‌است. استان کرمانشاه با ۳ساعت و ۴۰دقیقه، سرانه مطالعه کمی را در سال‌گذشته به خود اختصاص داده‌است. البته بعد از کرمانشاه، استان‌های کهگیلویه‌وبویراحمد با ۳ساعت و ۲۲دقیقه و بوشهر با ۲ساعت‌و ۴۰دقیقه در ماه، قرار گرفته‌اند.
براساس آنچه مسئولان کتابخانه‌های عمومی استان می‌گویند، دراین باره نمی‌توان تحلیل آماری متقنی ارائه کرد، چراکه تاکنون تحقیق و بررسی علمی دقیقی دراین زمینه صورت نگرفته‌است، اما آنچه مسلم است، اینکه ضعف اقتصادی و مشکلات معیشتی از یک‌سو و دیجیتالی شدن زندگی، گسترش شبکه‌های اجتماعی و در دسترس قرارگرفتن گوشی‌های پیشرفته ازسوی دیگر، از مهم‌ترین عوامل کم‌توجهی و حذف کتاب از سبد خانوارها به‌حساب می‌آید؛ موضوعی که دراستان کرمانشاه بیش‌از پیش به‌چشم می‌آید و به‌صورت قابل‌توجهی به کاهش سطح مطالعه ازسوی مردم دامن زده‌است.
در واقع می‌توان گفت بخش زیادی از خانواده‌های کرمانشاهی به‌دلیل گرانی و مشکلات اقتصادی، خرید کتاب را از فهرست نیازمندی‌های خود حذف کرده‌اند. در واقع می‌توان گفت مطالعه از اصلی‌ترین قربانیان تورم و مشکلات اقتصادی در استان کرمانشاه بوده‌است. ازسوی دیگر کمبودهای موجود در زمینه تقویت فرهنگ مطالعه را نیز می‌توان از دیگر عوامل کاهش سرانه مطالعه دراین استان دانست. گسترش مراجعه مردم به فضای‌مجازی، به‌ویژه در روزگار کرونایی کنونی، سبک مطالعه را تغییر داده و به‌دنبال آن، مراجعه حضوری به کتابخانه‌های استان نیز کاهش پیدا کرده‌است.
افراد بیشتر به سمت مطالعه کتاب‌های الکترونیکی پیش رفته‌اند. اینها درحالی‌است که بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد بیشترین علاقه‌مندی مردم کرمانشاه، خرید کتاب با موضوع‌هایی مانند رمان، داستان کوتاه، روانشناسی، کتاب‌های طبی و ... است. در سال‌های اخیر استفاده از کتاب‌های صوتی نیز دراستان افزایش یافته و درحال‌حاضر ۱۵ تا ۲۰ هزارجلد از این نوع کتاب‌ها در ۲ بخش کودک و نوجوان و نیز بزرگسال در کتابخانه‌های استان کرمانشاه موجود است.
قزوین و رونق فعالیت‌های فرهنگی در روزگار کرونایی
نتایج به‌دست آمده از طرح «آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار» که ازسوی مرکز آمار ایران انجام شده‌است، نشان می‌دهد استان قزوین با ۱۲ساعت و ۵۸دقیقه در ماه، درجمع ۳ استان دارای بیشترین سرانه مطالعه در کشور قرار دارد. ازسوی دیگر آمارها نشان می‌دهد درحال‌حاضر ۶۰هزار قزوینی عضو فعال کتابخانه‌های عمومی هستند که به‌صورت مستمر از کتاب‌های موجود در کتابخانه‌ها استفاده می‌کنند. استان قزوین دارای ۳۷کتابخانه نهادی و ۲۲کتابخانه مشارکتی است.
کارشناسان فرهنگی استان معتقدند ازجمله مهم‌ترین دلایل بالا بودن سرانه مطالعه در این استان تا قبل از دوران همه‌گیری ویروس کرونا، می‌توان به برپایی نمایشگاه‌های متعدد استانی کتاب و کتابخوانی، طراحی پویش‌ها و مسابقات ملی، راه‌اندازی نشست‌های فرهنگی و برگزاری محافل ادبی به مناسبت‌های مختلف ملی، دینی و اجتماعی اشاره کرد. این فعالیت‌ها در دوران همه‌گیری ویروس کرونا نیز به‌صورت مجازی برقرار بود و اکنون از پرکابردترین بخش‌های ارائه خدمات کتابخانه‌ها به‌شمار می‌رود. علاوه‌بر این در روزگار کرونایی کنونی، جلسه‌های مجازی مشاوره، سخنرانی در موضوع‌های متنوع (روانشناسی، تربیت فرزند، تحکیم روابط خانوادگی، اقتصاد خانواده، مهارت کارتیمی)، رونمایی و نقد کتاب، نشست‌ها و گفت‌وگوهای فرهنگی، نشست‌های «کتابخوان»، جلسه‌های ادبی، کارگاه‌های آموزشی، سرگرمی (بازی، کاردستی، اوریگامی) و قصه‌گویی در راستای استمرار فعالیت‌های فرهنگی و ترویجی در فضای‌مجازی برگزار شد و همچنان تدوام دارد.
این‌درحالی‌است که از سال‌های گذشته تاکنون، برگزاری مسابقات متعدد کتابخوانی با همکاری و مشارکت ارگان‌ها و سازمان‌ها ازجمله کانون فرهنگی مساجد، ستاد اقامه نماز، بنیاد بین‌المللی غدیر و اداره‌کل آموزش و پرورش از دیگر برنامه‌های اجرا شده دراین استان بوده‌است. سال‌جاری نیز به همت نهاد کتابخانه‌های عمومی استان، میز «مرجع مجازی» و خدمات تحویل مدرک و همچنین تولید محتواهای صوتی ازجمله راه‌های حفظ ارتباط با مخاطبان کتابخانه‌ها بوده‌است.
همچنین برای نخستین‌بار در کتابخانه‌های عمومی استان، تولید «پادکست کتابخوان» به‌عنوان خدمتی نوین انجام شد که از این طریق، منابع و کتاب‌های مفید معرفی و در فایل‌های صوتی ۱۵ دقیقه‌ای مورد بررسی و دراختیار مخاطبان قرارگرفت. درمجموع می‌توان گفت رونق این‌گونه فعالیت‌ها سبب شد قزوینی‌ها درآخرین آمارگیری‌های انجام شده، به‌عنوان یکی از ۳ صدرنشین فهرست «بیشترین سرانه مطالعه» در کشور مطرح شوند.
کهگیلویه‌وبویراحمد دسترسی محدود به منابع کتابخانه‌ای
در سال‌گذشته سرانه مطالعه افراد ۱۵ ساله و بیشتر با سواد در ماه به طور متوسط ۸ ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد. آمار این سال نشان می‌دهد کهگیلویه‌وبویراحمد با ۳ ساعت و ٢٢دقیقه دومین استان ازنظر نرخ پایین مطالعه است؛ اتفاقی که در سال‌های قبل هم تکرار شده بود.
آمار پایین مطالعه در کهگیلویه‌وبویراحمد به عوامل مختلفی نسبت داده شده است؛ رشد فضای مجازی، کمبود امکانات و کتاب‌فروشی و محرومیت. به‌طورکلی ۶۵کتابخانه عمومی دراین استان وجود دارد که از این تعداد، ۳۴مورد کتابخانه شهری و ۳۱مورد هم کتابخانه روستایی هستند. بیش‌از ۴۷هزارنفر در کتابخانه‌های عمومی استان عضو هستند که می‌توانند از۵۷۰هزار جلد کتاب موجود در کتابخانه‌های عمومی کهگیلویه و بویراحمد استفاده کنند؛ در واقع به ازای هر ۱۰۰ نفرجمعیت این استان بیش از ۷۴ کتاب وجود دارد. بنابر این آمار با توجه به جمعیت به ازای هر ۱۰ هزارو ۷۰۰ نفر، یک کتابخانه وجود دارد که نشان می‌دهد اهالی درصورت تمایل به کتابخوانی دسترسی چندانی به منابع عمومی ندارند.
تعداد کتابخانه‌های استان درحالی پایین‌تر از آمار کشوری و بسیاری از استان‌ها مطرح می‌شود که در کل کشور رتبه استاندارد فضای کتابخانه‌ای به ازای هر ۲۵هزارنفر جمعیت کمتر از ۲مترمربع است در حالی که این عدد در استان به ازای هر ۱۰۰ نفر ۶/۲ متر است. درحال‌حاضر و پس از همه‌گیری ویروس کرونا هم اوضاع کتابخانه‌های عمومی این استان خوب نیست و در تازه‌ترین خبرها طبق اعلام مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان، ارائه خدمات امانت کتاب در شهرستان‌های قرمز و نارنجی فقط در بخش مخزن امکان‌پذیر است و حضور اعضای کتابخانه‌ها در سالن‌های مطالعه ممنوع است.
قم؛ استان برتر در سرانه مطالعه
قم با ۱۵ ساعت و ۱۲ دقیقه مطالعه در ماه، دومین استان کشور است که بیشترین سرانه مطالعه را دارد. براساس طرح آمارگیری از «فرهنگ رفتاری خانوار»، در سال‌گذشته سرانه مطالعه افراد ۱۵ ساله و بیشتر باسواد به‌صورت متوسط ۸ ساعت و ۱۸ دقیقه در ماه برآورد شد که استان قم نزدیک ۲ برابر سرانه متوسط کشوری را در اختیار دارد. با این‌حال کارشناسان معتقدند با توجه به جایگاه ممتاز فرهنگی و دانشگاهی قم و مرکزیت حوزه‌های علمیه برادران و خواهران، هنوز سرانه مطالعه کتاب در وضعیت مطلوبی نیست. رتبه اول کشور در چاپ کتاب‌های دینی و رتبه دوم در چاپ و نشر کتاب‌های عمومی متعلق به قم است.
قم یک استان حوزوی - دانشگاهی است که با بیش‌از ۹۵ درصد شهرنشینی، بالاترین نرخ شهرنشینی را در کشور دارد. البته اگر یکی از نشانه‌های بالابودن سرانه مطالعه را تعداد کتابخانه‌ها و کتاب‌های موجود در هر شهر بدانیم، در قم دسترسی به کتاب‌های تخصصی و عمومی به‌دلیل وجود انتشارات زیاد و تنوع و تعدد مراکز عرضه کتاب، آسان است، اما قم با اینکه یک استان فرهنگی محسوب می‌شود و سالانه پذیرای هزاران نفر از طلاب حوزه علمیه است، ازنظر تعداد کتابخانه‌های عمومی در رده آخر بهره‌مندی استان‌ها از کتابخانه عمومی قرار دارد و ۸۰ درصد از کتابخانه‌های تخصصی قم متعلق به بخش‌خصوصی است. وجود صدها مدرسه علمیه و موسسات و مراکز علمی و حوزوی و فعالیت نزدیک به ۳۰ مرکز آموزش‌عالی با حدود ۵۰ هزاردانشجو در مقاطع مختلف، از مهم‌ترین دلایل بالابودن سرانه مطاله دراین استان محسوب می‌شود.
برپایی نمایشگاه کتاب هم فرصتی برای تازه‌های نشر فراهم می‌کند و با توجه به یارانه‌هایی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌دهد، این نمایشگاه در راستای ترویج کتابخوانی و چاپ و نشر نقش پررنگی دارد. برخلاف سایر استان‌ها که کتاب‌های رمان و داستان در اولویت نخست سبد خانوار برای خرید کتاب قرار دارد، در قم مطالعه کتاب‌های دینی در اولویت است. میزان مطالعه نشریات در قم پایین است. شاید یکی از دلایل این مسأله در دسترس نبودن نشریات برای شهروندان است.
درحال‌حاضر کمتر از ۱۰ دکه مطبوعاتی در قم وجود دارد که جانمایی و پراکندگی این دکه‌ها براساس نیاز مخاطبان نیست. ضمن اینکه در ۲ شهرستان کهک و جعفرآباد و شهرهای سلفچگان، قنوات و دستجرد حتی یک دکه مطبوعاتی نیز وجود ندارد و مردم این شهرها به نشریات دسترسی ندارند. استان قم در سال‌های گذشته رتبه نخست سرانه مطالعه را در کشور دارا بود، اما امسال با یک پله نزول، به رتبه دوم رسیده‌است. از زمان همه‌گیری ویروس کرونا و به‌دلیل ایجاد محدودیت‌های اعلام شده ازسوی ستاد ملی کرونا، بسیاری از پاساژها و مراکز عرضه کتاب و کتابخانه‌ها تعطیل بودند و دسترسی به کتاب‌ها در ۲ سطح نخبگانی و عمومی کمتر شده بود. دراین مدت سعی شده با اجرای طرح‌های مختلف سرانه مطالعه پایین نیاید.
اگرچه در ماه‌های گذشته کتابخانه‌های عمومی استان ازنظر فیزیکی تعطیل بودند، اما فعالیت کتابداران در فضای‌مجازی و اجرای برنامه‌های ترویجی دراین بستر همچنان ادامه دارد. دراین میان یکی از برنامه‌های اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان که به‌منظور افزایش سرانه مطالعه و تسهیل دسترسی به منابع کتابخانه‌ای اجرایی شده، طرح «کتاب‌رسان» با شعار «کتابخانه در منزل» است.
یزد؛ صدرنشین سرانه مطالعه ایران
براساس آخرین آمارها استان یزد با ۱۵ساعت و ۱۶دقیقه مطالعه در ماه، بیشترین سرانه مطالعه را درمیان استان‌های کشور به‌خود اختصاص داده‌است. این‌درحالی‌است که باید درنظرداشت بخش مهمی از سرانه مطالعه در یزد، مربوط به کتاب‌های درسی است، چراکه یزدی‌ها به واسطه اهمیتی که برای کنکور قائل هستند و جایگاه بالایی که هرسال در میزان قبولی در دانشگاه‌های دولتی به خود اختصاص می‌دهند، سرانه مطالعه بالایی دراین حوزه دارند. سختکوشی دانش‌آموزان، مطالبه گری اولیای آنان و اهمیت دادن به درس و کسب علم و دانش، سبب حصول این سرانه شده‌است.
براساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، در سال‌گذشته سرانه مطالعه افراد ١٥ساله و بیشتر در ماه به‌صورت متوسط ۸ ساعت و ١٨دقیقه برآورد شده که به عبارت دیگر ١٦دقیقه و ٣٦ثانیه در روز بوده‌است. از این مقدار ۶ساعت و ٣٢دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک ساعت و ٢٣دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣دقیقه سرانه مطالعه انواع نشریات بوده‌است. استان یزد ۱۱۴کتابخانه دارد که به تفکیک شامل ۸۶ کتابخانه شهری و ۲۸ کتابخانه روستایی است. آمارها نشان می‌دهد حدود ۲میلیون‌و ۵۰۰هزارجلد کتاب در کتابخانه‌های استان موجود است؛ آماری که براساس آن به‌ازای هر نفر، حدود ۲جلد کتاب در کتابخانه‌های یزد موجود است.
بوشهر؛ ناموفق در کارزار فرهنگی رونق مطالعه
براساس آخرین آمارهای اعلام شده ازسوی مرکز آمار ایران، بوشهر به‌همراه استان‌های کرمانشاه و کهگیلویه‌وبویراحمد، پایین‌ترین سرانه مطالعه را در سطح کشور دارند. براین اساس بوشهر با ۲ساعت‌و ۴۰دقیقه در ماه، درجمع ۳ استانی قرار گرفت که کم‌ترین میزان مطالعه را در سال‌گذشته داشته‌اند. به اعتقاد کارشناسان، همه‌گیری ویروس کرونا که به تعطیلی پیوسته و وقفه طولانی مدت در فعالیت کتابخانه‌های عمومی در استان بوشهر منجر شد، در شکل‌گیری این آمار پایین تأثیر زیادی داشته‌است، چراکه کتابخانه‌های عمومی از مهم‌ترین پایگاه‌ها و پاتوق‌های فرهنگی علاقه‌مندان و دوستداران کتاب و کتابخوانی در جامعه و به‌ویژه در بوشهر محسوب می‌شود و تقریبا بار اصلی ترویج فرهنگ مطالعه دراستان، روی دوش این نهاد پرثمر، اما بدون پشتوانه و حامی مالی قرار دارد.
کتابخانه‌های عمومی افزون بر مخازن سرشار از کتاب‌های متعدد در رشته‌ها و عناوین مختلف که نیازها و مطالبات مردم در حوزه کتاب را برآورده می‌کنند، به‌دلیل برخورداری از سالن‌های مطالعه نقش مهمی در بهبود فرهنگ مطالعه برعهده دارند، اما به‌نظر می‌رسد در سال‌های اخیر که نابه‌سامانی‌های اقتصادی در کشور بیشتر شد، به همان اندازه نیز اعتبار و بودجه اختصاص یافته به حوزه کتاب و کتابخوانی به‌ویژه دراستان بوشهر هم کاهش پیدا کرد، به‌طوری‌که دراین سال‌ها، شورای کتابخانه‌های عمومی استان که تأثیر بسیار زیادی در رونق و پویایی مراکز کتابخوانی داشت، با کم‌توجهی برخی از مسئولان مربوط به محاق تعطیلی رفت یا اینکه کجدار و مریز برگزار شد و درنهایت هم حاصلی نداشت.
البته دراین میان نباید از تحقق نیافتن سهم نیم درصدی کتابخانه‌ها از درآمد شهرداری‌ها که منابع اصلی تأمین اعتبار کتابخانه‌ها هستند نیز غافل شد؛ موضوع مهمی که با وجود صراحت قانونی، همواره محل بحث کارشناسان و مسئولان مربوط بوده و تاکنون راه‌حلی برای باز شدن این گره پیدا نشده‌است. اینها درشرایطی است که براساس سند چشم‌انداز افق ۱۴۰۴، باید به ازای هر نفر، ۴ جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی داشته باشیم که به این ترتیب در استان بوشهر که بیش‌از یک‌میلیون و ۲۰۰ هزارنفر جمعیت دارد، باید درحدود ۵ میلیون کتاب در کتابخانه‌ها نگهداری شود، درحالی‌که فقط یک میلیون کتاب داریم. براین اساس، به ازای هر نفر، کمتر از یک جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی استان وجود دارد. این موضوع درحالی‌است که از بین ۶۵کتابخانه عمومی موجود دراستان، ۴۰کتابخانه در شهرها و ۲۵کتابخانه نیز در روستاها فعالیت می‌کنند که همگی تالار مطالعه دارند.
ازسوی دیگر توسعه روزافزون شبکه‌های اجتماعی و استقبال مردم از فضای‌مجازی نیز سبب شده‌است تا اهالی فرهنگ و به‌ویژه رسانه‌های مکتوب استان بوشهر بیش‌از پیش در کارزار فرهنگی رونق مطالعه آن‌چنان که باید، موفق نباشند. این درحالی‌است که روزگاری استان بوشهر از پیشگامان و پیشتازان عرصه رسانه در سطح کشور به‌حساب می‌آمد، اما درحال‌حاضر از ۱۳۸ رسانه فعال، تنها ۳۴ رسانه مکتوب اعم از روزنامه، هفته‌نامه و ماهنامه مجوز فعالیت دارند که از این تعداد، کمتر از ۱۰ نشریه به‌صورت مداوم و پیوشته منتشر می‌شوند که تیراژ قابل‌ملاحظه‌ای هم ندارند.
در سال‌های اخیر که شاهد گرایش عمومی به شبکه‌های اجتماعی بوده‌ایم، جایگاه‌های عرضه مطبوعات نیز به تبع سایر نقاط کشور، در استان بوشهر یکی پس از دیگری به محاق تعطیلی رفته‌اند، به‌طوری‌که هم‌اکنون از ۱۰ شهرستان، فقط در ۳ شهرستان دکه فعال مطبوعاتی وجود دارد که ۴ دکه در مرکز استان، یعنی شهر بوشهر،۳ دکه در شهر برازجان مرکز شهرستان دشتستان و یک کیوسک هم در بندر گناوه فعالیت می‌کنند. متأسفانه مشعل مطبوعات در ۷ شهرستان دیگر استان خاموش است و شهروندان این نقاط عملا به مجلات و نشریات روز کشور دسترسی ندارند؛ موضوعی که تأثیر قابل‌توجهی بر کاهش سطح مطالعه در استان برجا گذاشته‌است.
نظر شما