همشهری آنلاین- فاطمه عسگری نیا: بخشی از این مشکلات به مالکیت ترکیبی بازار برمی‌گردد. مالکیت عمومی، دولتی، خصوصی و وقفی بازار باعث شده است که امروز کسی انگیزه‌ای برای مرمت بخش‌های مختلف بازار نداشته باشد.
فرسودگی بافت تاریخی بازار
به همان اندازه که بافت تاریخی و معماری اسلامی بازار تهران مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد، آجرهای قدیمی این بنا و نفس‌های به شماره افتاده آنها یکی از مهم‌ترین تهدیدات پیش رو بازار تهران محسوب می‌شود. «اسماعیل محمدی» یکی از کاسبان بازار کفاشان که همین چند وقت پیش در پی سهل‌انگاری کاسبان طعمه حریق آتش شد می‌گوید: «تولید محصولات چرمی و همزیستی مواد اشتعال زا در کنار هم همواره این مجموعه اقتصادی را تهدید می‌کند. اما در کنار این مسئله فرسودگی بافت تاریخی هم تهدید بزرگ دیگری برای ماست. همین چند سال پیش قسمتی از سقف بازار کفاشان به دلیل مرمت غیراصولی و ساخت پاساژ تازه‌ساز مریم در جوارش فروریخت و کاسبان باز مجبور شدند خودشان برای حل مشکلشان غیراصولی دست به کار شوند.»
وقفی بودن املاک بازار مانع بازسازی
به گفته کاسبان بازار بیش از نیمی از حجره‌های بازار وقفی است و متولیان آن را رها کرده‌اند. این سرقفلی مغازه‌هاست که خرید و فروش و مانند سایر املاک وقفی اجاره‌بهای ناچیزی پرداخت می‌شود. به همین دلیل ساماندهی بافت فرسوده بازار آسان نیست. حاج «یوسف بهادری» یکی دیگر از کاسبان بازار می‌گوید: «مالکان اصلی انگیزه‌ای برای تأمین هزینه‌های نوسازی ندارد و کاسبان هم با اینکه می‌دانند در سایه چه خطراتی گذران می‌کنند نمی‌توانند در طرح‌های مرمت مشارکت داشته باشند.»
به گفته او بازاریان هم طی سال‌های اخیر نه تنها به حفظ ارزش‌های تاریخی بازار نیندیشیدند بلکه با انبار کردن بیش از حد کالا، بار مضاعفی بر پیکره فرسوده بازار گذاشتند. این در حالی است که بازار تهران به ثبت ملی رسیده و هر اقدامی مربوط به کالبد بازار باید زیر نظر کارشناسان میراث فرهنگی باشد.
پاساژهای مدرن هویت بازار را بلعیدند
قصه پرغصه دیگری که برای بازار تهران مطرح است ساخت‌وساز پاساژهای مدرن در دل آن است؛ موضوعی که باعث شده تا این بنای تاریخی ارزشمند هویت واقعی خود را از دست دهد. پاساژ دلگشا نخستین مجموعه تجاری مدرن بود که در دل بازار تهران ایجاد شد. اواخر دهه ۸۰ بود که به بهانه تخریب سرای دلگشای سابق و خارج شدن آن از فهرست آثار تاریخی مالکانش شبانه کار گودبرداری را انجام دادند تا بر سر آواره‌های این یادگار دوره قاجار سازه‌ای سنگی به نام پاساژ دلگشا را بنا کنند؛ مجموعه‌ای که راه را برای ساخت پاساژهای رضا، مریم و... باز کرد.
«یوسف ابراهیمی» کارشناس مرمت بناهای تاریخی می‌گوید: «متأسفانه این روزها کسی برای بازار قدیمی تهران دل نمی‌سوزاند. این سازه اقتصادی زیبا روزی برای جمعیت محدود این شهر در دوره صفویه ساخته شد و در دوره قاجاریه گسترش یافت اما توسعه زندگی شهری در تهران و افزایش لجام گسیخته کسب و کارها در قلب اقتصادی پایتخت باعث شد تا هر روز بر تعداد کاسبان فعال در این بازار و مراجعان به آن افزوده شود. طوری که در روزهای عادی بازار پذیرای یک میلیون نفر و در ایام خاصی مثل روزهای پایانی سال پذیرای بالغ بر ۲ میلیون نفر جمعیت است. بازاری که زمان ساخت هیچ تدارکی برای بهره‌مندی از خدمات شهری اعم از فاضلاب، برق و گاز برای آن دیده نشد و با توسعه زندگی شهری و کسب و کار در آن به این زیرساخت‌ها نیازمند شد.
افزوده شدن غیراصولی این امکانات به پیکره بازار مثل خوره‌ای به جان آن افتاد. حالا بازار تاریخی تهران پیر و فرتوت است. یک روز آتش می‌گیرد، یک روز به علت فرسودگی دیوارهای آجری کهنه‌اش می‌ریزد و به جای بازسازی و مرمت بخش‌های تاریخی و قدیمی هر روز روی خرابه‌هایش مراکز تجاری لوکس با معماری عجیب و غریب هویت آن را زیر سؤال می‌برند.»
مرگ بازار؛ خواسته برخی
مهندس «بهروز مرباغی» عضو انجمن مفاخر معماری ایران این روزها کار مرمت خانه‌های تاریخی در بافت تهران قدیم را دنبال می‌کند و با مرمت خانه اردیبهشت ثابت کرد که اگر مرمت بافت‌های ارزشمند تاریخی به اهل دل سپرده شود‌کاری می‌کنند کارستان. او که یکی از دغدغه‌مندان حفظ بافت‌های تاریخی در تهران قدیم است از بازار به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی یاد می‌کند و می‌گوید بازار تهران با همه بی‌مهری‌هایی که در حقش شده هنوز سرپاست: «بازار تهران یک بازار و یک بافت تاریخی ارزشمند است که وقتی آن را می‌ساختند اصلاً خبری از کابل برق، گاز، تلفن و حتی آب نبود. درواقع سازه و ساختار بازار برای زمانی بود که این تأسیسات شهری وجود نداشت. اما این سازه تاریخی شهر ما همواره نقش مهمی در بخش اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی داشته است؛ از دوره مشروطیت تا انقلاب اسلامی ایران.»
او می‌افزاید: «جالب است بدانید نخستین سفارت انگلیس در ایران در بازار تهران بود. اما الان ردی از آن هم دیده نمی‌شود. یا محل ساخت نخستین بانک استقراضی ایران قرار بود در بازار ارسی‌دوزی‌ها باشد ولی بعد تغییر کرد و همه اینها نشانه نقش و جایگاه اجتماعی بازار است. بازار در طول همه این سال‌هایی که گذشته روزگار تلخ و شیرین زیادی دیده اما با همه اینها همچنان باقی است. چون کسی نمی‌تواند منکر نقش و جایگاه آن در پایتخت باشد. حتی بعد از اینکه آب و برق هم آمد در کنار توسعه بازار به این مجموعه راه یافت اما متأسفانه این الحاقات به‌صورت کاملاً غیراستاندارد به ساختار کالبدی بازار اضافه شدند.»
به گفته مرباغی درحالی که ساختار اساسی مصالح بازار تهران را آجر، خشت و ترکیبی از چوب تشکیل می‌دهد ما امروز شاهد اضافه شدن سازه‌های فلزی و ورق‌های زشت ایرانیتی هستیم که به ساختار بازار اضافه شده و سیمای آن را زشت کرده است. چون هیچ سنخیتی با ساختار اصلی بازار ندارند. اما همه این شرایط به این معنا نیست که ما به بهانه آنها هویت تاریخی بازار را زیر سؤال ببریم. او ادامه می‌دهد: «سال‌هاست عده‌ای می‌خواهند این مسئله را مستمسک قرار بدهند و همه زورشان را به کار بسته‌اند تا بازار را از میان بردارند. آنها معتقدند که بازار به چه درد این شهر می‌خورد، وقتی می‌توانیم در طول یک کیلومتر سازه‌های ۱۰ تا ۱۲ طبقه بسازیم و همه واحدهای کسبی را به داخل آنها منتقل کنیم و با آزادسازی فضای اطراف باقی مانده به شهر سر و سامان تازه‌ای بدهیم.»
به ماهیت اجتماعی بازار توجه نمی‌شود
به اعتقاد این کارشناس مرمت بناهای تاریخی متأسفانه این نظریه‌پردازان به اهمیت بازار به‌عنوان یک نهاد اجتماعی اصلاً توجه نمی‌کنند و به بازار صرفاً به‌عنوان یک کالبد نگاه می‌کنند. در حالی که بازار بخشی از هویت ایران و تهران است. او می‌گوید: «بازار تهران یکی از بناهای ارزشمند و تاریخی تهران است؛ شهری با وسعتی بالغ بر ۷۰۰ کیلومتر که جا برای اجرای این نظریه‌ها فراوان دارد. این افراد بهتر است دست از سر بازار بردارند و ایده‌های ناب خود را جای دیگر اجرایی کنند. باید از تجربه شهرهای تاریخی دنیا هم استفاده کنیم؛ کشورهایی که با وجود توسعه‌یافتگی از بافت‌های تاریخی و ارزشمند خود حراست می‌کنند.»
استانداردسازی بازار کار سختی نیست
مهندس مرباغی از چالش‌های پیش رو بازار می‌گوید: «استانداردسازی شبکه برق، آب، تلفن و گاز در بازار تهران کار سخت و پیچیده‌ای نیست. می‌توان در یک برنامه مشخص هم این استانداردسازی‌ها را دنبال کرد و هم کار مرمت تیمچه‌ها، سراها و راسته‌های مختلف بازار را بدون اینکه خسارتی به پیکره بازار وارد شود. بنابراین بهتر است از آتش‌سوزی‌ها، تخریب بناها و تهدیدات دیگر پیش رو بازار کسی سوءاستفاده نکند. مگر فقط بازار تهران در معرض آتش و بحران قرار دارد که اگر تخریب شود مشکلات شهر حل می‌شود؟ هر بنایی که استانداردهای شهری در آن رعایت نشود احتمال حریق و تخریب را دارد. راه‌های ایمن‌سازی بازار تهران زیاد است و کسی نباید وضعیت فعلی بازار تهران را بهانه‌ای برای کم اهمیت جلوه دادن آن قرار دهد.»
معماری بازار زنجیروار است؛ به مستندسازی نیاز نیست
او که سابقه مرمت خانه اردیبهشت عودلاجان را در کارنامه خود دارد می‌گوید درست است که از کالبد بازار تهران مستندسازی صورت نگرفته اما این هم نمی‌تواند بهانه‌ای برای عقب انداختن پروژه مرمت و بهسازی آن شود تا بر سرخرابه‌هایش پاساژهای جدید قد بکشند. شالوده بازار موجود است. بازار تهران مثل زنجیر به هم پیوسته‌ای است که حلقه‌های بغل دستی حلقه‌های مفقود وسطی را تعریف می‌کند. ساختار بازار تهران آشفته و تکه تکه نیست و انسجام دارد و این مهم به مرمت بخش‌های تخریب شده کمک می‌کند.»
او با انتقاد از عملکرد حوزه میراث فرهنگی تهران می‌گوید: «به مرمت و نوسازی مغازه‌های بازار توسط کاسبان ایراد گرفته می‌شود که چرا با مصالح اشتعالزا دست به این کار زده‌اند؟ مگر کسی راهکار بهتری پیش رو آنها قرار داده است؟ ما یک اشکال اساسی داریم و آن وارد نشدن به جامعه مدرن و صرفاً غر زدن است. کار میراث فرهنگی فقط نه گفتن است. این در حالی است که با یک فرمول ساده می‌توان کاسبان را به استفاده از مصالح اصولی تشویق کرد.» او در پایان قول می‌دهد چنانچه برای مرمت بازار از کارشناسان خبره استفاده شود می‌توان بازار را مطابق استانداردهای معماری تاریخی و آیین‌نامه‌های ضد زلزله ساخت.
نظر شما