موضوعی که شاید اصلی‌ترین دلیل رسیدن مجری پیشین طرح گندم به مسند وزارت در جهاد کشاورزی نیز بوده است. متعاقب نیل به‌خودکفایی در سال 86، ایران با صادرات یک میلیون تن گندم به جمع 12کشور صادر‌کننده این محصول در جهان پیوست. این خودکفایی و افزایش تولید در حالی صورت می‌گرفت که بسیاری از کارشناسان با انتقاد از اعلام خودکفایی در تولید گندم، این امر را متاثر از افزایش نزولات جوی و سطح زیرکشت این محصول به‌دلیل سیاست‌های حمایتی وزارت جهاد کشاورزی قلمداد کرده و بر ناپایداری تولید و تاثیر نامطلوب افزایش سطح زیرکشت این محصول بر کاهش تولید سایر محصولات کشاورزی تاکید داشتند.
دیدگاهی که با وقوع خشکسالی در سال زراعی جاری به واقعیت پیوسته و موجب شد تا امسال نه تنها پیش‌بینی‌های صورت گرفته برای تداوم خودکفایی و افزایش تولید گندم محقق نشود بلکه برای تامین نیاز داخلی کشورمان نیازمند واردات گندم باشیم. با این روند دغدغه پایداری در تولید و خودکفایی گندم بیشتر شده و به‌نظر می‌رسد افزایش تولید گندم تا حد زیادی تحت‌تأثیر افزایش نزولات جوی بوده است. از سوی دیگر میزان و چگونگی تامین گندم مورد نیاز کشور اکنون به چالش دیگری تبدیل شده است.بررسی روند افزایش تولید، خودکفایی و واردات گندم و دیدگاه‌های کارشناسان را بخوانید.
روند صعودی تولید گندم در سال‌های 82 تا 86 موجب شد تا مسئولان از افزایش تولید و صادرات این محصول خبر داده و تولید بیش از 15 میلیون تن گندم برای سال زراعی جاری را هدف قرار دهند. هدفی که در صورت تحقق آن، کشورمان قادر به صادرات چند میلیون تنی گندم بود. گرچه حتی در سال‌های گذشته نیز بسیاری از کارشناسان با تردید در ارقام اعلام شده و شرایط نیل به‌خودکفایی در تولید گندم باز هم کشورمان را نیازمند واردات می‌دانستند اما مسئولان دستگاه‌های دولتی با تاکید بر نیل به‌خودکفایی در تولید و برنامه‌ریزی برای صادرات، واردات گندم توسط بخش خصوصی و کارخانه‌های تولید آرد را برای ارز‌‌‌آوری بیشتر و متمایز از تامین نیاز داخلی به این محصول قلمداد می‌کردند.
کاهش تولید به حدود نصف
با این روند پیش‌بینی‌های وزارت جهاد کشاورزی برای تولید بیش از 15 میلیون تن گندم در سال زراعی جاری نیز در حالی صورت می‌گرفت که وزیر کنونی این وزارتخانه و مجری پیشین طرح گندم قبلا بارها دیدگاه‌های مطرح شده در زمینه تاثیر افزایش بارندگی سال‌های اخیر در نیل به‌خودکفایی گندم یا کاهش سطح زیرکشت سایر محصولات را رد کرده و از خودکفایی در تولید برخی دیگر از محصولات مانند جو در آینده نزدیک خبر می‌داد. محمدرضا اسکندری با رد ادعای منتقدان، افزایش تولید و خودکفایی گندم را نه در سایه افزایش نزولات جوی و افزایش سطح زیرکشت این محصول بلکه ناشی از انتقال دانش فنی و بهره‌گیری از کارشناسان در مزارع قلمداد می‌کرد، دیدگاهی که خشکسالی اخیر خط بطلانی بر آن بود چرا که با کاهش نزولات جوی سهم کشت دیم در تولید گندم کاهش یافته و حتی این خشکسالی بر کاهش میزان برداشت گندم در مزارع کشت آبی نیز تاثیر‌گذار بوده و اثبات کرد که دغدغه پایداری در خودکفایی گندم نابه‌جا نبوده است.
این شرایط موجب شد تا امسال مسئولان این وزارتخانه کمتر درباره میزان تولید یا تحقق خودکفایی در تولید گندم اظهارنظر کرده و ارقام مستندی از میزان تولید و خرید گندم در سال زراعی جاری ارائه نکنند. گرچه برخی اخبار حاکی از تولید حداکثر 8 میلیون تن گندم در سال زراعی جاری است اما وزیر جهاد کشاورزی میزان تولید گندم را 9 میلیون تن اعلام و با پذیرش تاثیر کاهش نزولات جوی در تولید گندم، وعده بهبود تولید در سال آینده را داده و می‌گوید: در سال زراعی 68-78، به‌دلیل بروز خسارات به کشت پاییزه و از طرفی بروز خشکسالی، میزان تولید گندم از15 میلیون تن سال زراعی گذشته به 9میلیون تن تقلیل یافته اما با تمهیداتی که اندیشیده شده در سال زراعی آینده وضعیت عادی در تولید گندم برقرار می‌شود.
اسکندری، می‌افراید: در سال زراعی جاری حدود 4 میلیون تن اراضی دیم و 5/2 میلیون تن اراضی آبی گندم در کشور وجود دارد اما تنش‌های آبی و برداشت نشدن از اراضی دیم به کاهش تولید گندم منجر شده است. این در حالی است که نیاز کل کشور به گندم خوراکی معادل 5 /10 میلیون تن است و وزارت جهاد کشاورزی بیش از 450 هزار تن گندم بذری از کشاورزان خریداری کرده است.
وی با بیان اینکه تاکنون بیش از 9میلیون تن گندم در کشور تولید شده باز هم بدون در نظر گرفتن نقش غیرقابل انکار میزان بارندگی در میزان تولید، میزان تولید گندم در سال آینده را حدود 14 میلیون تن پیش‌بینی کرده و می‌گوید: از مجموع گندم تولید شده در کشور، تاکنون نزدیک به 3میلیون و 300 هزار تن گندم از سوی کشاورزان به مراکز خرید تحویل داده شده است. همچنین پیش‌بینی می‌کنیم در سال آینده با تحت کنترل قرار دادن مزارع گندم و به‌کارگیری برخی مسائل فنی و با شرایط موجود حدود 14 میلیون تن تولید گندم داشته باشیم. دیدگاه‌های اخیر وزیر جهادکشاورزی در حالی مطرح می‌شود که وی هیچ اشاره‌ای به استدلال‌های قبلی خود مبنی بر عدم‌تاثیر‌پذیری خودکفایی از شرایط جوی و یا افزایش تولید در سایه انتقال دانش فنی و سرمایه‌گذاری در این بخش یا دلایل محقق نشدن رقم پیش‌بینی شده تولید نکرده است.
خودکفایی بدون پشتوانه یا پایدار؟
با این وجود معاون امور تولیدات گیاهی وزیر جهاد کشاورزی با بیان اینکه خودکفایی در گندم، بدون پشتوانه نبوده و می‌تواند تقویت شود، می‌گوید: در کشورمان 65 درصد مزارع گندم هستند. علاوه بر این در بخش کشاورزی هنوز اراضی استفاده نشده بسیاری وجود دارد.
با این وجود محمدرضا جهانسوز به شکلی ضمنی با پذیرش تاثیر شرایط جوی در کاهش یا افزایش تولید گندم و با تاکید بر اینکه سیستم هواشناسی کشورمان در حال حاضر یکی از قوی‌ترین و بهترین سیستم‌های هواشناسی آسیا به‌شمار می‌رود، می‌افزاید: برای امسال اتفاقا پیش‌بینی می‌شد که سال نرمالی داشته باشیم ولی از آنجایی که سرمای شدید سال گذشته و وقوع خشکسالی پس از آن یک حادثه غیرمترقبه و کاملا استثنایی بود، پیش‌بینی قطعی برای خشکسالی امسال نبود.
وی می‌افزاید: اگر سرمایه‌گذاری‌ها را در بخش کشاورزی افزایش دهیم و به این بخش بیش از پیش توجه کنیم، این‌گونه خشکسالی‌ها اثر چندانی بر وضعیت امنیت غذایی کشور نخواهد داشت چرا که در کشور ما منابع استفاده نشده بسیاری وجود دارد. این دیدگاه در حالی مطرح می‌شود که برخی کارشناسان با انتقاد از نبود سرمایه‌گذاری مناسب در بخش کشاورزی و تاکید بر ناپایداری در تولید گندم، افزایش تولید و خودکفایی در این محصول را تنها در سایه افزایش سطح زیرکشت و به بهای کاهش میزان تولید سایر محصولات زراعی قلمداد کرده و بر نقش انکارناپذیر شرایط جوی در افزایش تولید و خودکفایی گندم تاکید دارند.
خودکفایی زیر سؤال
با این روند بسیاری از برنامه‌های پیش‌بینی شده برای افزایش تولید محصولات کشاورزی به ویژه گندم در طول برنامه چهارم توسعه محقق نشده است، موضوعی که رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه براساس برنامه، خودکفایی تولید گندم قرار بوده تا در پایان برنامه چهارم توسعه، حدود 15میلیون تن گندم تولید کنیم، می‌گوید: به‌دلیل شرایط جوی و خشکسالی حدود 4 تا 5میلیون تن گندم دیم را از دست دادیم. همچنین بخشی از تولید گندم آبی نیز به‌دلیل خشکسالی کاهش یافت و در نتیجه میزان تولید به جای 15 میلیون تن به حدود 8 میلیون تن رسید.عباس رجایی با بیان اینکه کشور در مرحله‌ای به‌خودکفایی در تولید گندم رسید، می‌افزاید: مهم این بود که خودکفایی در تولید گندم پایدار شود که در این زمینه کار کمتری انجام شد و متأسفانه ناپایداری، در عمل خودکفایی ما را زیر سؤال برد. با چنین وضعیتی مجبور هستیم برای تامین مصرف کشور، گندم وارد کنیم و طبق مقرراتی که وضع شده، مقرر گردیده امسال حدود 6 میلیون تن گندم وارد شود.
مسئولان باید پاسخ دهند
دبیرکل خانه کشاورز نیز با اشاره به محقق نشدن وعده‌های مسئولان برای خودکفایی در تولید گندم می‌گوید: در سال‌های گذشته خودکفایی گندم به‌عنوان سیاست‌های محوری وزارت جهاد کشاورزی مطرح شده و شاید بر همین اساس بود که مجری قبلی طرح گندم و وزیر کنونی جهادکشاورزی، سهم شرایط آب و هوایی در خودکفایی گندم را تنها 5 درصد اعلام کرده بود. اما کاهش نزولات و شرایط نامساعد جوی کنونی خط بطلانی بر دیدگاهی بوده که در 5 سال گذشته بارها از سوی مسئولان مطرح شده است.
عیسی کلانتری، می‌افزاید: امسال حدود 3 میلیون و 470هزار تن گندم مازاد نیاز کشاورزان خریداری شده و با در نظر گرفتن حدود 11 تا 5 /11 میلیون تن مصرف داخلی، حدود5/7 تا 8 میلیون تن کسری گندم داریم که باید از طریق واردات تامین شود. با این روند اگر صحبت سال گذشته وزیر جهاد کشاورزی در زمینه وابستگی 5 درصدی خودکفایی گندم به شرایط اقلیمی درست باشد، امسال باید حداکثر نیازمند واردات750 هزار تا 5/1 میلیون تن گندم باشیم. اگر صادرات 400 هزار تنی اعلام شده گندم در سال گذشته را در نظر گیریم امسال با کاهش 9 میلیون تنی تولید گندم مواجه بوده‌ایم.
وی می‌افزاید: باید مسئولان ذی‌ربط نسبت به علل کاهش تولید و وعده‌هایی که برای خودکفایی در تولید گندم محقق نشده پاسخگو باشند. باید اعلام شود در شرایطی که تازه‌ترین پیش‌بینی‌های مسئولان از تولید 15/5 میلیون تنی و خرید بیش از 11/5میلیون تنی گندم مازاد کشاورزان حکایت داشته و سهم شرایط آب و هوایی در کاهش تولید نیز تنها 5 درصد بوده، چرا تولید به حدود 7 میلیون تن و خرید به 5/3 میلیون تن کاهش یافته است و میزان تولید 8 میلیون تن کمتر از رقم پیش‌بینی شده بوده است؟!
کلانتری، می‌گوید: امسال کاهش نزولات جوی موجب شد تا تولید 5/4 میلیون تنی سال گذشته گندم دیم، محقق نشده و در خوشبینانه‌ترین حالت به 500 هزار تن برسد. همچنین تاثیر کاهش بارندگی در کاهش تولید گندم آبی و نقش سوء‌مدیریت در کاهش تولید گندم از جمله مهم‌ترین عوامل مؤثر در رنگ باختن خودکفایی تولید گندم بوده است. در واقع سوء‌مدیریت را در پشت مسئله خشکسالی مخفی کرده‌اند و در سال زراعی گذشته نیز که بهترین شرایط بارندگی در50 سال گذشته را کشور شاهد بودیم، عملکرد گندم آبی کمتر از سال‌های زراعی گذشته بوده است.
وی می‌افزاید: در سال گذشته حدود 10 میلیون و 800 هزار تن گندم آبی خریداری شد که به‌دلیل رعایت نکردن تناوب کشت و سایر مشکلات، میزان کشت در هر هکتار 200کیلو‌گرم کمتر از سال زراعی قبل از آن بوده است. در واقع بخش عمده این کاهش تولید ناشی از سوء‌مدیریتی بوده که در سایه خشکسالی توجیه شده است.
دبیرکل خانه کشاورز با تاکید بر تاثیر نامطلوب خودکفایی گندم بر تولید سایر محصولات زراعی، می‌گوید: سیاست خودکفایی در تولید گندم موجب شد تا اقتصاد کشاورزی کشور به هم بریزد.
پس از آنکه قیمت گندم بعد از سال 80 تا 85 به‌صورت جهشی افزایش یافت، افزایش سطح زیرکشت گندم باعث کاهش سطح زیرکشت سایر محصولات شده و با ثابت ماندن یا کاهش عرضه و افزایش تقاضای سایر محصولات قیمت آن افزایش یافته و موجب شد تا نظام اقتصادی کشور با افزایش قیمت مواد غذایی با بحران مواجه شود. این مشکلات دستاورد تصمیم‌گیری برای خودکفایی بدون سرمایه‌گذاری گندم بوده و موجب شده است تا تنها سطح زیرکشت تغییر کرده و مشکلات کنونی ایجاد شود که به تبع آن امکان رعایت تناوب کشت وجود نداشته و عملکردها کاهش پیدا می‌کند.
گندم آمریکایی در راه ایران
روی دیگر محقق نشدن خودکفایی در تولید گندم، واردات این محصول برای تامین نیاز کشور است؛ موضوعی که معاون وزیر بازرگانی با اشاره به آن می‌گوید: با پایان فصل برداشت گندم موفق به خرید 5/ 3 میلیون تن گندم شده‌ایم لذا واردات مابه‌التفاوت 10/7میلیون تن تعهد تامین نیاز داخل را با تولید گندم آغاز کرده‌ایم.مجید پارسانیا از پایان مراحل خرید 5/3 میلیون تن گندم داخلی از کشاورزان خبر داده و می‌افزاید: با وجود نزدیکی به پایان فصل برداشت گندم، شرکت بازرگانی دولتی موفق به خرید 5/3 میلیون تن گندم داخلی شده است که با پیش‌بینی خرید 1/5 میلیون تن دیگر از سوی بخش خصوصی و خرید 500 هزار تنی بذر گندم، در واقع مجموع خرید گندم در سال‌جاری در حدود 5میلیون تن اما تعهد بازرگانی دولتی برای تامین آرد مورد نیاز مصرف نان در کشور 10/7 میلیون تن است. مدیرعامل شرکت بازرگانی دولتی می‌افزاید: شرکت بازرگانی دولتی مابه‌التفاوت تولید گندم و تعهد خود را از طریق واردات جبران خواهد کرد و در همین راستا تاکنون بیش از 650 هزار تن گندم از این طریق تامین شده است.
علاوه بر مباحث مطرح در زمینه نیاز به واردات گندم، شیوه واردات و تامین این کالا نیز به چالشی تبدیل شده است. اعلام وزارت کشاورزی آمریکا مبنی براین که ایران برای نخستین بار در 27 سال اخیر یک میلیون و 180 هزار تن گندم به‌صورت مستقیم از این کشور خریداری کرده است، واکنش‌های متفاوتی را به‌دنبال داشت. ایران، یک میلیون و 180 هزار تن گندم برای سال 2008 تا 2009 میلادی از آمریکا خریداری کرده که این میزان 5 درصد از کل تولید گندم در کشور آمریکا را شامل می‌شود. البته آخرین باری که ایران از آمریکا گندم خریداری کرده، به سال‌های 1891 و 1982 برمی‌گردد.
همچنین بیل نیلسون، کارشناس بازرگانی آمریکا گفته است، ایران به‌دلیل مواجه شدن با خشکسالی نیاز به واردات گسترده گندم در سال‌جاری میلادی داشته و خشکسالی در ایران موجب کاهش تولید گندم در این کشور برای چندین ماه متوالی شده است. این کارشناس آمریکایی پیش‌بینی کرده است، ایران در سال‌جاری میلادی به 5 میلیون تن گندم وارداتی نیاز خواهد داشت و گندم آمریکا در مقایسه با روسیه، اوکراین، استرالیا و حتی اتحادیه اروپا زودتر وارد بازار این کشور می‌شود.با این وجود مسعود میر‌کاظمی، وزیر بازرگانی در واکنش به اخبار مطرح شده در زمینه واردات گندم از آمریکا با بیان اینکه ایران خرید مستقیم گندم از آمریکا نداشته، می‌گوید: خریداران و فروشنده‌های بزرگی در جهان هستند که ما از آنان گندم خریداری می‌کنیم. ما از کشورهای اروپایی و همچنین کشورهایی نظیر کانادا گندم خریداری می‌کنیم اما تاکنون به‌طور مستقیم از آمریکا گندم خریداری نکرده‌ایم.
مدیرعامل شرکت بازرگانی دولتی ایران نیز درباره خرید گندم از آمریکا، می‌گوید: اقتصاد و تجارت در بسیاری از کشورها از سوی بخش خصوصی انجام می‌گیرد و خریدهای اخیر نیز از بخش خصوصی بوده است. این دیدگاه‌های در حالی مطرح شد که سازمان حفظ نباتات وابسته به وزارت جهاد کشاورزی، در پاسخ به درخواست شرکت مادرتخصصی بازرگانی دولتی، شرایط قرنطینه‌ای واردات گندم خوراکی از کشور آمریکا برای مصرف انسانی را در 9 بند اعلام کرده بود.
