آمارها واقعا وحشتناک است و نشان از عمق فاجعه دارد. برای نمونه بنابر اعلام کمیته ملی توسعه پایدار 100میلیون هکتار از اراضی کشور در شرایط ناپایدار قرار دارد و این یکی از شاخص‌های برجسته ناپایداری نرخ فرسایش خاک است. نمونه دیگر آنکه رئیس دانشگاه کردستان چندی پیش میزان فرسایش خاک در اراضی این استان را 100 تن در هکتار اعلام کرد. این در حالی است که در سال 1980 فائو اعلام کرده بود نرخ فرسایش 56میلیون هکتار از اراضی کشور، بالای 10 تن در هکتار است.
اما نگرانی کارشناسان از آن رواست که نرخ فرسایش خاک همچنان رشد صعودی دارد. حتی اگر بسیار هم خوشبین باشیم و نرخ فرسایش خاک را تثبیت شده فرض کنیم اما وجود 178نقطه فعال گرد و غبار در 17 استان کشور، دغدغه‌ای است که نمی‌توان به راحتی از کنار آن گذشت.
هم اکنون در بسیاری از نقاط کشورخطوط راه آهن، خانه‌های روستایی و معابر شهری آکنده از گردوغبار ناشی از فرسایش خاکی و بادی است. میزان بیماری‌های چشمی،پوستی و سایر بیماری‌ها در خوزستان،سیستان و بلوچستان و استان مرکزی روز به روز افزایش می‌یابد و این هم بخشی از پیامدهای ناگوار فرسایش خاک در کشور است. ما خاکی را از دست می‌دهیم که ساخت و احیای مجدد یک سانتیمتر مکعب آن بسته به اقلیمی که دارد به 500 تا1000 سال زمان نیاز دارد. با این همه، هنوز فرسایش خاک رشد شتابناک دارد و چاره‌ای کارساز برای آن اندیشیده نشده است.
«ایران در فرسایش خاک در شمار3 کشور نخست جهان قرار دارد.» این نخستین گفته مدیر کل دفتر حفاظت آب و خاک و کنترل فرسایش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره میزان فرسایش خاک در کشور است. پرویز گرشاسبی می‌گوید:« آماری که اکنون به آن استناد می‌شود مربوط به 20 سال قبل است که فائو آن را اعلام کرده، اما طی این
2 دهه، اتفاقات فراوانی روی داده است.
بنابر آخرین آماری که مرکز تحقیقات آبخیزداری سازمان جنگل‌ها – طرح مطالعه سیمای آبخیزها- اعلام کرده است میزان فرسایش خاک در کشور، 2میلیارد تن در سال است. براساس این آمار 34 میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تاثیر فرسایش بادی و 134 میلیون هکتار تحت تاثیر فرسایش آبی قرار دارد. اما فرسایش خاک فقط مختص کشور ما یا کشورهای در حال توسعه نیست بلکه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته هم به میزان قابل توجهی فرسایش خاک وجود دارد، برای نمونه در کشور ژاپن فرسایش خاک بسیار زیاد است.»
وی می‌افزاید:«هنوزمقایسه‌ای در خصوص میزان فرسایش خاک میان کشور ما و دیگر کشورها صورت نگرفته که بتوان در این باره حکم قطعی داد و گفت ایران اولین کشور از نظر فرسایش خاک است. اما آنچه مسلم است فرسایش خاک در کشور ما یک معضل است. البته بخشی از این معضل ناشی از شرایط و عوامل طبیعی کشور است و قسمتی از آن بستگی به کاربری اراضی، نوع بهره‌برداری از مراتع، دام مازاد و فعالیت‌های عمرانی دارد.
نگرش مدیریت کلان و پایین بودن سطح آگاهی عمومی و اینکه مردم تا چه اندازه از فرسایش خاک و پیامدهای نامطلوب آن آگاهند، از دیگر عوامل موثر در فرسایش خاک است.
ارتفاع زیاد( قرار گرفتن کشور در فلات مرتفع ایران)، هــــوازدگــی، خشکــی خـــاک،
نامنظم بودن بارش و تبخیر از‌جمله عواملی است که به فرسایش خاک در کشور دامن می‌زند، به ویژه آنکه تبخیر یکی از معضلات عمده محسوب می‌شود. برای مثال، از 410میلیارد مترمکعب بارش سالانه در کشور، 60درصد آن یعنی280 میلیارد مترمکعب تبخیر می‌شود.»
کارون، مقام اول فرسایش خاک در کشور
گـــرشــاسبی خـــاطر نشان می‌سازد:« کارون از نظر فرسایش خاک یک نقطه بحرانی است، چرا که بیشترین میزان فرسایش خاک مربوط به سرحوزه‌های این رودخانه است؛ رقمی معادل 5/22 هکتار در سال. واقع شدن کارون در حوزه آبخیز زاگرس و چین خوردگی این آبخیز از یک سو و بهره‌برداری عشایر کوچنده و رمه‌گردانی دام مازاد برظرفیت به میزان 5/2 برابر در مراتع بالا دست، جملگی دست به دست هم داده و سبب شده تا کارون مقام نخست فرسایش خاک در کشور را به خود اختصاص دهد.»
طرح توسعه باغات در اراضی شیبدار
گرشاسبی از طرح توسعه باغات در اراضی شیبدار به عنوان راهکاری کارساز برای حفظ خاک یاد می‌کند و می‌افزاید: «طی برنامه چهارم و پنجم توسعه قرار است یک میلیون هکتار از اراضی شیبدار تبدیل به باغ شود اما آنچه باعث نگرانی است اینکه چگونه الگوسازی کنیم تا کسی که روی اراضی، کشت دیم انجام می‌داده است این اراضی را تبدیل به باغ کند. این باید قانونمند شود، فرهنگ‌سازی شود تا بستر لازم ایجاد شود البته در این زمینه به ویژه در
قانونی کردن آن گام‌هایی برداشته شده است. اجرای این طرح می‌تواند رشد شتابناک فرسایش خاک در این اراضی را به شدت کاهش دهد.»
الگوبرداری از تجارب دیگران
گرشاسبی می‌افزاید: «در کشورهای دیگر تلاش‌های زیادی برای کنترل فرسایش خاک صورت گرفته است. ما نیز با الگوبرداری از برخی این تجارب، زمینه پیاده‌سازی آن را فراهم کرده‌ایم. برای نمونه، ایستگاه‌های هشدار و اخطار، تجربه‌ای است که از ژاپن کسب شده و اینک در استان گلستان در حال فعال شدن است. در بحث تدوین قوانین غیر از قوانین چین، آمریکا، یوگسلاوی و ترکیه اقتباس‌هایی داریم.
برای نمونه در چین براساس قانون «حفاظت خاک چین» همه مردم در برابر فرسایش خاک مسئولند. از سوی دیگر، هر شهروندی که خبری درباره بحران برای یک منطقه از لحاظ فرسایش خاک بدهد جایزه دریافت می‌کند. این اهمیت مقوله فرسایش خاک را نشان می‌دهد.
نگاه مسئولان چینی، نگاهی هوشمندانه به فرسایش خاک است. آنها اهمیت خاک را به خوبی دریافته‌اند و از همین‌رو، با تمهیداتی کارساز می‌کوشند تا خاک را به هر قیمتی که شده حفظ کنند.
در کشور ترکیه نیز معضل دام مازاد برظرفیت مراتع را با تبدیل کردن دام سبک به سنگین برطرف کرده‌اند و بدین ترتیب به میزان قابل توجهی، نیز مانع از فرسایش خاک شده‌اند. این راهکاری است که باید در کشور ما به اجرا درآید. همچنین ترکیه توانسته است با شیوه‌های مختلف، نگرش مردم را نسبت به فرسایش خاک عوض کند. برای نمونه موسسه‌ای در این کشور فعالیت می‌کند که «تما» نام دارد تما، مخفف این واژه‌هاست: «ترکیه مجادله ارژن.» شعار این موسسه این است که «بیایید برای مقابله با فرسایش خاک در ترکیه مجادله کنیم.» این موسسه غیردولتی است و در حال حاضر، نقش اول را در کنترل فرسایش خاک دارد. استادان دانشگاه که با آن همکاری می‌کنند و نیز کارکنان این موسسه حقوقی دریافت نمی‌کنند. سرمایه این موسسه را هم افراد خیر تامین می‌کنند. البته دولت هم اعتباراتی به این موسسه اختصاص داده است. اینها تجاربی است که در دیگر کشورها جواب داده است.
تجربه نو در ایران
مدیرکل دفتر حفاظت آب و خاک و کنترل فرسایش سازمان جنگل‌ها و مراتع می‌گوید: «ما در ایران از 7 سال پیش در حوزه حبله‌رود سمنان و تهران اقداماتی را شروع کرده‌ایم که فاز اول پنج ساله آن تمام شده است. فاز دوم آن نیز با اعتبارات بانک جهانی، دفتر عمران سازمان ملل متحد و با مشارکت مردم و کمک دولت در حال اجراست. جالب است بدانید در حبله‌رود، هیچ طرحی شروع نشده که میزان مشارکت مردمی در آن کمتر از60درصد باشد. در این طرح که «طرح توسعه پایدار منابع آب و خاک حبله‌رود» عنوان گرفته است تلاش شده میزان آگاهی عمومی به ویژه جوامع محلی ارتقا داده شود.
به همین دلیل است که در روستاهای اطراف حبله‌رود، زنان و دختران تعاونی گیاهان دارویی تشکیل داده‌اند و با عرضه این محصولات در نمایشگاه بین‌المللی شرکت می‌کنند.این طرح 2 مرحله دارد که طی 10سال به اجرا درمی‌آید. در مرحله اول 14 روستا را مشارکت داده‌ایم و قرار است در مرحله دوم 300 روستا مشارکت داده شوند. براین اساس، یک میلیون و 200هزار هکتار حوزه آبخیز حبله‌رود تحت پوشش قرار می‌گیرد. این طرح چنانچه موفق شود به تمام حوزه‌های آبخیز کشور تعمیم داده می‌شود.»
گرشاسبی نکته دیگری را یادآور می‌شود: «سال گذشته گروهی از یونسکو به ایران آمدند و از چند بند زیرزمینی بازدید کردند، پس از این بازدید، این گروه تاکید کردند که این تکنیک، ویژه ایران است. همچنین بنابه اظهار نظر این گروه، قرار است بندهای زیرزمینی در کشورهایی که فقیر هستند و مشکل آب دارند به اجرا درآید.»
گرشاسبی در پایان تاکید می‌کند: «ما در تلاشیم از تجارب کشورهایی که در کنترل فرسایش خاک موفق بوده‌اند استفاده کنیم همچنان که تاکنون در بسیاری از موارد از تجارب هند و فیلیپین بهره‌برده‌ایم اما زمانی موفق می‌شویم که فعالیت‌های مرتبط با این زمینه، قانونمند شود. خوشبختانه، قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری به تصویب کمیسیون زیربنایی دولت رسیده که پس از تصویب هیات دولت به مجلس ارائه می‌شود. بدیهی است با تصویب این قانون و لازم‌الاجرا شدن آن و مکلف شدن همه دستگاه‌های دولتی و غیردولتی به اجرای آن، بسیاری از مشکلات موجود برطرف خواهد شد و این امید به وجود خواهد آمد که حداقل رشد شتابناک فرسایش خاک در کشور اگر متوقف هم نشود سیر صعودی نداشته باشد.»
