پول‌شویان به‌طور سنتی بانک‌ها را که پول نقد دریافت کرده و امکان مبادلات مالی و بین‌المللی در آنها سهولت دارد مورد هدف قرار می‌دهند. بازار اوراق بهادار آمریکا که بزرگ‌ترین و نقد شونده‌ترین بازار اوراق بهادار جهان است، می‌تواند هدف مناسبی برای تبهکاران به منظور پنهان کردن منشأ درآمدهای نامشروع باشد و مطالعه این بازار از منظر پول‌شویی می‌تواند مورد استفاده مسئولان بورس ایران قرار گیرد زیرا تاکنون از پول‌شویی در بازار سهام ایران گزارشی ارائه نشده اما بررسی این موضوع در دیگر بورس‌ها می‌تواند دستاوردهای مهمی برای سالم نگاه داشتن بازار سرمایه کشور داشته باشد.
غلامرضا افشاری، کارشناس شرکت بورس در رابطه با سابقه پول‌شویی می‌گوید: فعالیت‌های نامشروع نظیر تجارت مواد‌مخدر، فساد مالی، کلاهبرداری و قاچاق کالا به‌وسیله پول نقد صورت می‌گیرد. پول‌شویان طی فرآیندی پول‌های ناشی از جرایم تبهکارانه را به سرمایه و دارایی‌هایی با منشأ قانونی تبدیل می‌کنند. او با بیان اینکه پول‌شویی عموما در 3 مرحله صورت می‌گیرد می‌افزاید: در مرحله جایگذاری یا مکان‌یابی، پول نقد به ابزارهای مالی نظیر چک‌های بانکی (حساب جاری) ، مسافرتی یا حساب سپرده نزد حساب‌های نهادهای مالی تبدیل می‌شود.
در مرحله لایه‌گذاری این سرمایه‌ها جابه‌جا و انتقال یافته و به سایر حساب‌های نهادهای مالی دیگر برای از بین بردن منشأ غیرقانونی منتقل می‌شود. در مرحله سوم با یکپارچه‌سازی، این منابع در خرید دارایی‌های قانونی نظیر مسکن، کارخانه، اتومبیل یا اوراق بهادار سرمایه‌گذاری می‌شوند.
به گفته این کارشناس در این فرآیند، روشی برای تعیین میزان پول غیرقانونی که در بازار اوراق بهادار شست‌و شو می‌شود وجود ندارد.
افشاری اضافه می‌کند: با این‌حال کارشناسان میزان پولی که در نظام مالی جهان پول‌شویی می‌شود را حدود 2 تا 5درصد تولید ناخالص جهانی برآورد می‌کنند. تخمین‌ها حاکی از پول‌شویی به‌میزان حدود سالانه 100 میلیارد دلار در آمریکاست.
نهادهای متعدد بازار اوراق بهادار
براساس این گزارش، پول‌شویان می‌توانند از انواع فعالیت‌های تجاری در بازار اوراق بهادار استفاده کنند. به‌طور مثال کارگزاران، معامله‌گران خدمات متنوعی از قبیل خرید و فروش سهام (خرده‌فروشی و بلوکی)، اوراق قرضه و سهام صندوق‌های سرمایه‌گذاری را ارائه می‌کنند.
افشاری در این باره به دو نوع کارگزار– معامله‌گر اشاره می‌کند و می‌گوید: کارگزاران واسطه‌ای که به نماینده کارگزاری معروف هستند و کارگزارانی که علاوه بر خرید و فروش سهام مجاز به فعالیت در امور تسویه و پایاپای نیز هستند. این امر می‌تواند تأثیر متفاوتی در مسئولیت هر کدام در امر مبارزه با پول‌شویی داشته باشد.
خدمات کارگزاران تسویه‌کننده
کارشناس شرکت بورس ادامه می‌دهد: برخی از کارگزاران - معامله‌گران به‌صورت بنگاه‌های تسویه کننده‌ای سازمان داده شده‌اند که فقط معاملات بنگاه‌های خودشان را تسویه می‌کنند. این بنگاه‌ها به‌صورت بنگاه‌های خود تسویه‌کننده شناخته شده‌اند.
افشاری با بیان اینکه صندوق‌های سرمایه‌گذاری یکی از اصلی‌ترین فعالان بازار اوراق بهادار هستند می‌گوید: این صندوق‌ها شرکت‌های سرمایه‌گذاری هستند که پول‌های سرمایه‌گذاران مختلف را جمعآوری کرده و در راستای خرید سبدهای متنوعی از اوراق بهادار به‌کار می‌گیرند. رئیس (متولی اصلی) صندوق که در بیشتر موارد مشاور سرمایه‌گذاری‌های صندوق نیز هست، با دیگر نهادها برای ارائه خدمات مورد نیاز صندوق قرارداد می‌بندد.
بازار اوراق بهادار هدفی بالقوه برای پول‌شویی
اگرچه میزان پولی که برای پول‌شویی از طریق کارگزاران – معامله‌گران و صندوق‌های سرمایه‌گذاری مورد استفاده قرار می‌گیرد نامعلوم است اما مأموران اجرای قانون مبارزه با پول‌شویی بر این باور هستند که بازار اوراق بهادار یک هدف بالقوه برای پول‌شویان است.
افشاری براین باور است که تبهکاران به‌دنبال تبدیل عواید غیرقانونی خود به دارایی‌های قانونی هستند و در این مسیر به‌طور سنتی از بانک‌ها که با وجوه نقد برای سپرده‌گذاری سر و کار دارند سوءاستفاده می‌کنند. بنابراین مأموران اجرای قانون و فعالان بازار اوراق بهادار بر این عقیده هستند که چون بازار اوراق بهادار با وجوه نقد سر و کار ندارد، کارگزاران – معامله‌گران و صندوق‌های سرمایه‌گذاری به اندازه نظام بانکی در مرحله اول فرآیند پول‌شویی (جایگذاری) در مقابله با پول‌شویان آسیب‌پذیر نیستند.
او اضافه می‌کند: به هر حال اکثر پول‌شویان در مرحله جایگذاری با ابزارهای پولی نظیر چک و پول نقد سر و کار دارند و عمده تلاش آنها هم در این مرحله این است که کارگزاران – معامله‌گران و صندوق‌های سرمایه‌گذاری این شکل از پرداخت‌ها را بپذیرند.
این کارشناس خاطرنشان می‌کند: با توجه به این مطالب، پول‌شویان بیشتر تمایل دارند در مراحل لایه‌گذاری و یکپارچه‌سازی (مراحل دوم و سوم پول‌شویی) از کارگزاران – معامله‌گران و یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری استفاده کنند. شبیه کاری که پول‌شویان در بانک‌ها انجام می‌دهند، پول‌شویان از حساب‌های کارگزاران یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری برای
تزریق کردن سرمایه‌هایشان استفاده می‌کنند.
افشاری اظهار می‌دارد: از طرفی بورس اوراق بهادار نیز هدفی برای یکپارچه‌سازی درآمدهای غیرقانونی به دارایی‌های قانونی است و در یک مورد عواید غیرقانونی از یک کلاهبرداری به‌حساب یک کارگزار وارد و در خرید سهام سرمایه‌گذاری شد. برای جلوگیری از افشای این موضوع پول‌شویان از طریق یک سری سپرده‌های متعدد از یک هزار دلار تا کمتر از 10هزار دلار این عمل را انجام داده بودند. از همین رو مأموران اجرای قانون با توجه به ویژگی‌های متفاوت بازار اوراق بهادار و معاملات آن نگران جذابیت‌های حاصله برای پول‌شویان هستند. افشاری می‌گوید: با توجه به اینکه سرمایه‌ها می‌توانند به‌طور کارآمدی میان حساب‌های مختلف در نهادهای متعددی چه در سطح داخلی یا بین‌المللی نقل و انتقال یابند، بازار اوراق بهادار را به‌عنوان هدف بالقوه و بالفعلی برای پول‌شویان قلمداد می‌کنند.
به گفته او برخی مقام‌های اجرای قانون با توجه به ارزش بالای بازار اوراق بهادار و حجم دلاری بالای نقل و انتقالات سهام و طبیعت بالقوه سودآور، بازار اوراق بهادار را ازجمله جذابیت‌های لازم برای پول‌شویان قلمداد می‌کنند. به‌طور مثال در یک روز خاص 3 میلیارد سهم با ارزش بالغ بر 85 میلیارد دلار در بازار اصلی اوراق بهادار آمریکا معامله شد که در مقایسه با بالاترین رقم مشابه (20 میلیارد دلار در سال 1995) فوق‌العاده بود.
افشاری به نکته دیگری هم اشاره می‌کند: مقام‌های اجرای قانون همچنین به این نکته تأکید داشتند که رشد سریع بازار اوراق بهادار و فراگیر شدن سرمایه‌گذاری در بازار سهام و صندوق‌های سرمایه‌گذاری جذابیت این صنعت را برای کسانی که در پول‌شویی تبحر دارند افزایش داده و از این طریق پول‌شویان روش‌های جدیدتری را در این بازار برای پول‌شویی جست‌وجو می‌کنند. افشاری می‌گوید: اگر چه فعالیت در بازار اوراق بهادار معمولاً از طریق تماس تلفنی صورت می‌گیرد، با این‌حال مقام‌های ناظر و مدیران بازار بر این باورند که فعالیت‌های آن‌لاین در بازار سرمایه از دیدگاه پول‌شویی می‌تواند به یک چالش جدی مبدل شود.
مقام‌های اجرای قانون همچنین به این نکته اشاره دارند که تعداد اندکی از کارگزاران – معامله‌گران بزرگ خدمات بانکداری شخصی ارائه می‌دهند اما این مسئله هم می‌تواند این نهادها را در مقابله با پول‌شویی آسیب‌پذیر سازد. این خدمات عمدتاً به عده‌ای از مشتریان قابل اعتماد که به‌صورت روزمره درگیر نقل و انتقالات مالی و ارزی با حجم بالا هستند ارائه می‌شود.
برای مثال در سال 1996 نظام بانکی و در سال 2000 مؤسسات خدمات پولی ملزم به ارائه گزارش فعالیت‌های مشکوک (معاملاتی که به‌طور بالقوه ممکن است به پول‌شویی منجر شود) شدند و طی سال‌های اخیر مقررات مشابهی نهادهای بازار اوراق بهادار را ملزم به مبارزه با پول‌شویی کردند.
موارد شناسایی شده در بازار اوراق بهادار
براساس این گزارش، با وجود آنکه نگرانی‌ها در مورد پول‌شویی به سمت و سوی بازار اوراق بهادار نیز سرایت پیدا کرده، اما واقعاً میزان پول‌شویی که توسط کارگزاران - معامله‌گران و صندوق‌های سرمایه‌گذاری انجام شده به درستی مشخص نیست.
در این رابطه افشاری می‌گوید: طبق نظرات مقامات رسمی و قانونی، درحال حاضر هیچ بنگاهی رأساًً اقدام به جمعآوری اطلاعاتی که نشان دهد پول‌های حاصل از فعالیت‌های غیرقانونی خارج از بازار اوراق بهادار، از طریق حساب‌های کارگزاران و یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری مورد پول‌شویی قرار می‌گیرد، نمی‌کند.
او ادامه می‌دهد: تحقیقات رسمی نشان داد که موارد عمده پول‌شویی شناخته شده می‌تواند از طریق کارگزاران - معامله‌گران و دیگر نهادهای فعال در بازار اوراق بهادار اتفاق افتد. به‌طور مثال معاملات غیرقانونی سهام و اوراق بهادار (دستکاری بازار)، یا فروش اوراق بهادار تقلبی و همچنین شستن عواید حاصل از فعالیت‌های غیرقانونی از طریق بانک‌ها و یا سایر نهادهای مالی رخ داده است.
