روزگاری که زنان اروپایی چادری بودند

همشهری آنلاین-انوشه میرمرعشی : تقید به داشتن حجاب و پوشاندن مو و بدن از نگاه نامحرم، نه‌تنها در میان ادیان توحیدی که حتی در آیین‌های مشرکانه هم، مرسوم و معمول بوده است اما در طول یک‌قرن‌ونیم گذشته و با حاکمیت اندیشه لیبرالیسم بر کشورهای اروپایی و آمریکای‌شمالی، روند دین‌زدایی از جامعه غربی سرعت گرفت و کم‌کم عموم زنان غربی، فرهنگ عفیفانه خود را در پوشش لباس و حجاب از دست داده و سنت‌های بیش از هزارساله خود را در زمینه پوشش و حجاب به کناری نهادند! اما این سنت‌ها در زمینه پوشش چه بود؟ حجاب بانوان غربی شامل چه بخش‌هایی بود؟ و اینکه کدام کشورهای مغرب‌زمین را شامل می‌شد؟ را در مقال پی آمده موردبررسی قرار داده‌ایم.

لباسی که خدا برای بشر فرستاد

لباس از ریشه «لَبَسَ» است. لبس در المفردات قرآن چنین تعریف شده است: انسان می‌پوشد و او را دربرمی‌گیرد. خداوند در قرآن کریم به این «دربرگیرنده انسان» یعنی لباس، توجه ویژه‌ای دارد؛ چنان‌که در آیه ۲۷سوره اعراف به همه مردم هشدار می‌دهد: «یا بَنی آدَمَ لا یفْتِنَنَّکمُ الشَّیطانُ کما أَخْرَجَ أَبَوَیکمْ مِنَ الْجَنَّه ینْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیرِیهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ یراکمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذینَ لا یؤْمِنُونَ؛ ‌ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد، آنگونه که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد و لباس‌شان را از تنشان بیرون ساخت، تا عورت‌شان را به آنها نشان دهد! چه اینکه او و همکارانش شما را می‌بینند، از جایی که شما آنها را نمی‌بینید، (امّا بدانید) ما شیاطین را اولیای کسانی قرار دادیم که ایمان نمی‌آورند.»

همچنین بنا بر آیات قرآن بعد از هبوط انسان روی زمین، خداوند برای پوشاندن اندام او «لباسی» پوشاننده و مایه زینت نازل کرده است. آنچنان که در آیه۲۶سوره اعراف می‌فرماید: «یا بنی ءَادَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیکمْ لِبَاساً یوَ رِی سَوْءَ تِکمْ وَرِیشاً وَ لِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِک خَیرٌ ذَ لِک مِنْ ءَآیت‌الله لَعَلَّهُمْ یذَّکرُونَ؛ ‌ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فرستادیم که اندام شما را می‌پوشاند و مایه زینت شماست، اما لباس پرهیزکاری بهتر است! اینها (همه) از آیات خداست، تا متذکر (نعمت‌های او) شوند.» البته باید در نظر داشت که انزال «لباس» از سوی خداوند، از طریق وحی بر پیامبر خود حضرت‌آدم(ع) و با تعلیم او و همسرش حضرت «حوا» همراه بوده است.

• خواندنی‌های تاریخ | «مشهدی» از کی لقب رسمی شد؟!
• معنویت‌گرایی جعلی | نقدی بر ترفندهای «شکرگزاری» و «قانون جذب» و جریان‌های ظاهرا معنویت‌گرا و همسو با سرمایه‌داری

براساس روایات، خداوند پنبه را نازل کرد و به آدم کشت آن و به حوا ریسیدن و بافتنش را یاد داد. همچنین نخ ریسی از پیله کرم‌ابریشم و بافتن آن هم در روایات، به حضرت آدم نسبت داده شده است(۱). جالب است که در روایات داریم که نوه حضرت‌آدم یعنی حضرت ادریس(ع) [پدربزرگ حضرت نوح نبی]، از طریق وحی خیاطی را آموخته و به خیاطی و دوخت لباس برای مردم می‌پرداخت(۲). امروزه در مسجد «سهله»، مقام خیاط‌خانه حضرت ادریس محل زیارت زائران است.

پوشش زنان اروپایی قبل و بعد از مسیحیت

بخشی از فرزندان حضرت آدم(ع)، در مناطق گوناگون قاره سبز ساکن شده و به همین دلیل هم در ابتدا موحد بودند. اما مانند بسیاری دیگر از امم در طول زمان، بر اثر جهل و عناد از مسیر توحید خارج شده و به بت‌پرستی روی آوردند. تمدن «روم باستان» که ۸قرن قبل از میلاد حضرت عیسی‌مسیح(ع) شکل گرفت، به همین دلیل در بخش اعتقادی دچار شرک شد. مردمان این تمدن الهه‌پرست (بت پرست) بوده و از جاده توحید خارج شده بودند.

اما بنا برآنچه ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن خود نوشته است، در همین تمدن مبتنی بر تفکر شرک در روم باستان، کسانی که لباس تنگ می‌پوشیدند، مجازات می‌شدند. زنان روی لباسشان، ردای بلندی تا مچ پا می‌پوشیدند که «استولا» نام داشت و وقتی از خانه خارج می‌شدند، با چادری بلند تمام بدن را تا روی پاها می‌پوشاندند، به‌طوری‌که چیزی از برآمدگی‌های بدن آنها مشخص نمی‌شد اما بعد از ورود یهودیان در پراکندگی اول (۶۰۰قبل از میلاد) به سرزمین اروپاییان و سپس گسترش مسیحیت در قرن اول میلادی در اروپا، فرهنگ پوشش بانوان اروپایی، مقداری از نوع حجاب بانوان یهودی تأثیر پذیرفت. زیرا در دین یهودیت، حجاب جزو مهمی از اعتقادات یهودیان بوده وهست و در تورات برآن تأکید بسیار شده.

چنانچه در نقل ماجرای ازدواج اسحاق با رفقه (یا به زبان لاتین ربکا) در سفر پیدایش آمده است: «رفقه چشمان خود را بلند کرد و اسحاق را دید و از شتر فرود آمد، زیرا که از خادم پرسید، این مرد کیست که در صحرا به استقبال ما می‌آید و خادم گفت آقای من است، پس برقع خود را گرفته خود را پوشانید.» (تورات، سفر پیدایش، بخش ۲۴، آیات ۶۴و ۶۵) و یا آنجا که تورات از قول پیامبر بنی‌اسرائیل، بوعز خطاب به روت ـ عروس نعومی از زنان بنی‌اسرائیل ـ بیان می‌دارد: «چادری که برتوست بیاور و بگیر، پس آن را بگرفت و او شش کیل جو پیموده بر آن گذاشت و به شهر رفت». (تورات، رساله روت، بخش ۳، آیه ۱۵) اما بعد از گسترش مسیحیت در قاره‌اروپا، رعایت حجاب در میان بانوان اروپایی، با سختگیری بیشتر رعایت می‌شد؛ زیرا آیین مسیحیت نه‌تنها احکام شریعت یهود در مورد حجاب زنان را تغییر نداد که رعایت آن را به شکل قوی‌تر موردتأکید قرار داد. پس رعایت حجاب در میان بانوان مسیحی شده اروپایی، با جدیت حفظ می‌شد. به‌ویژه اینکه از دیدگاه مسیحیت، تجرد مقدس شمرده می‌شد و به همین علت برای از بین بردن زمینه تحریک و تهییج، زنان به رعایت پوشش کامل و دوری از آرایش و تزئین به‌صورت شدیدتری فراخوانده می‌شدند(۳).

فرهنگ و سنت‌های زنان اروپایی در رعایت حجاب

خداوند مردم سرزمین‌های گوناگون را از اقوام و با زبان‌های مختلف آفریده است. این قوم‌های گونه‌گون، البته دارای پاره‌فرهنگ‌های متفاوت و متمایز از هم نیز هستند. این تمایز، قاعدتا در نوع پوشش و فرهنگ البسه‌ای آنها هم مشاهده می‌شود. بر همین اساس حجاب زنان اقوام و مردمان کشورهای مختلف اروپایی هم، با هم تفاوت دارد که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:

هویکه؛ چادر زنان آلمانی

بانوان کشور آلمان از زمان گرایش به مسیحیت، علاوه بر پوشیدن پیراهن‌های بلند که تا روی مچ پایشان را می‌پوشاند، بیرون از منزل، از روسری و چادر استفاده می‌کردند. در عمده مناطق، روسری، پارچه‌ای سفیدرنگ بود که موها را می‌پوشاند و چادر پارچه‌ای رنگی بود که روی روسری انداخته می‌شد و تا حدود ران را پوشش می‌داد اما جالب است که بخشی از زنان آلمانی بیرون از منزل و در انظار عمومی، از چادری سیاه‌رنگ به نام «هویکه» استفاده می‌کردند.

هویکه از حدود ۷۰۰سال پیش در این کشور رایج شد. ‌این نوع پوشش، عمدتا در نیمه‌شمالی آلمان در شهری مانند «کلن» رایج بوده است. همچنین نوعی دیگر از از چادر به نام «تیپ‌هویکه»، که به کمک کلاهی روی سر ثابت می‌ماند، در منطقه «براون‌اشوایگ» آلمان پوشیده می‌شد. اندازه این چادر آنقدر بلند بود که روی زمین کشیده‌می‌شد!

فالدتا؛ حجاب زنان ایتالیایی

زنان در ایتالیا تا قرن ۱۹میلادی، تقریبا همیشه دامن‌های گشاد و بلند گلدوزی شده، همراه با پیش‌بند و بلوزهای آستین‌بلند می‌پوشیدند. همچنین بیرون از منزل موهای خود را جمع کرده و با پارچه‌ای شبیه روسری‌های امروزی می‌پوشاندند اما بانوان ایتالیایی در مکان‌های عمومی، علاوه بر آن روسری، از چادری سیاه به نام «فالدتا» استفاده می‌کردند که کل بدنشان را از نگاه مردان غریبه می‌پوشاند. این چادر سیاه در واقع از یک دامن بسیار بلند تشکیل می‌شد و در قسمت بالای آن، پارچه‌ای بزرگ تعبیه شده بود که روی سرانداخته می‌شد و سر و بالاتنه بانوان را می‌پوشاند.

جنس نوع اشرافی آن، از ابریشم بود و حجاب اعیانی بانوان ثروتمند ایتالیایی محسوب می‌شد. همچنین مشابه فالدتا، در کشور مالت توسط بانوان استفاده می‌شده است. مالت یکی از کشورهای اروپایی است که به‌صورت مجمع‌الجزایر در دریای مدیترانه قرار گرفته است. لباس سنتی زنان در این منطقه، «گئونلا» نام دارد که اغلب به رنگ مشکی و شبیه چادرهای قجری است. البته استفاده از گئونلاهایی با رنگ‌هایی چون آبی تیره و سفید نیز توسط بانوان مالتی استفاده می‌شده است.

کاپوچی‌کاپلو؛ چادر زنان پرتغالی

چادر زنان جزیره فایال در مجمع‌الجزایر آزور در کشور پرتغال، «کاپوچی‌کاپلو» نام داشت. این چادر عموما به رنگ سیاه یا آبی‌تیره براق بوده و از مادران و مادربزرگ‌های اشراف‌زاده به دختران‌شان ارث می‌رسیده است. همچنین استفاده از نوع دیگری از پوشش که شبیه چادر بوده به نام «مانتو»، در میان زنان پرتغالی مرسوم بوده است. این مانتو مانند شنلی بزرگ روی لباس بانوان پوشیده می‌شده است.

مانتیلا؛ حجاب زنان اسپانیایی

«مانتیلا» یک روسری ابریشمی سنتی بود که توسط بانوان اسپانیایی بیرون از منزل استفاده می‌شده است. زنان اسپانیایی ابتدا موهای خود را در کلاه‌هایی پارچه‌ای پنهان می‌کرده، سپس با استفاده از مانتیلا سر و شانه‌ها و بالاتنه خود را کامل پوشش می‌داده‌اند. همچنین بعد از اشغال سرزمین سرخ‌پوستان توسط اسپانیایی‌ها در منطقه آمریکای لاتین، استفاده از مانتیلا در بین زنان مسیحی آمریکای لاتین رایج شد، تا جایی‌که تا چنددهه پیش همچنان زنان کاتولیک در کشورهای اسپانیولی‌زبان از این حجاب استفاده می‌کرده‌اند.

روسری‌های زنان انگلیسی و اسکاتلندی

در قرون اولیه میلادی، مردان و زنان انگلیسی از همان لباس‌هایی استفاده می‌کردند که طرح اصلی‌شان، کاملا مشابه لباس‌های یونانی و رومی با ۳لایه لباس زیر، لباس رو و شنل بود. در این دوران زنان موی خود را زیر روسری‌هایی که بعضا جنس‌شان از کتان بود، پنهان می‌کردند. این روسری ضمن پوشاندن سر، به دور گردن پیچیده می‌شد و زنان طبقه اشراف که تاج بر سر می‌گذاشتند نیز تاج را روی این پوشش سر قرار می‌دادند. همچنین در قرن هجدهم شال‌هایی به شکل ردا، برای زنان مورداستفاده قرار می‌گرفت که نوع تابستانی آن کوتاه و زمستانی آن بلند بود.

برخی از آنها سوراخی برای بیرون آوردن دست و بعضی، سرپوشی از پارچه‌ای نرم داشت. در نوع بلند زمستانی آن، قسمت جلویی‌اش با دکمه بسته می‌شد. نوع تابستانی‌اش نیز، روی سر انداخته و به حالت آزاد در جلوی گردن بسته می‌شد و یا دوسر آن از روی سینه، به شکل ضربدر به پشت سر برده شده و به هم بسته می‌شد. در ضمن زنان اسکاتلندی از پارچه‌های چهارخانه معروف خود، تارتان یا پیچازی استفاده می‌کردند. این روسری ۳متری که از پشم درست شده بود، با یک سنجاق نقره - یا برنج - روی سینه ثابت می‌شد. این روسری‌های بزرگ تا اواسط قرن ۱۹، پوشش رایج زنان این منطقه بوده‌است. جالب است که بانوان اسکاتلندی زیر این روسری، «آراسید» یا لباسی بلند با کمربند می‌پوشیدند که کل بدن‌شان را از نگاه نامحرم پنهان می‌کرد (۴).

کلام آخر

موارد بالا نمونه‌هایی از سنت پوشش و حجاب، در میان بانوان اروپایی بوده است. در واقع باید دانست آنچه درباره پوشش و حجاب بانوان اروپایی گفته شد، برای زنان سایر کشورهای مسیحی چون یونان، فرانسه، روسیه و حتی بانوان کشور آمریکا هم، تا یک‌ونیم‌قرن پیش مصداق داشته است اما اینکه چطور می‌شود با شروع رنسانس و حاکمیت تفکر لیبرال سرمایه‌داری در کشورهای مختلف اروپایی، باورهای دینی مردم سست می‌شود، رعایت حیا و عفاف در طول یک‌قرن‌ونیم کمرنگ شده و در نهایت با شروع جنگ‌جهانی اول، رعایت حجاب در بسیاری از کشورهای اروپایی از سوی بانوان ترک می‌شود، خود موضوع مهمی است که باید در مقاله‌ای جداگانه موردبررسی قرارگیرد.

منابع:

۱. اصفهانی، عمادالدین حسین (عمادزاده)، قصص‌الانبیاء از آدم تا خاتم، جلد اول، بی‌جا، کتابفروشی اسلام، چاپ بیست‌وپنجم ۱۳۶۰ش، صص ۱۱۹و ۱۲۰

۲. ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل، سیدحسن روحانی، جلد اول، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص ۳۵

۳. محمدی آشنایی، علی، «حجاب در ادیان الهی»، انتشارات اشراق(قم)، چاپ اول ۱۳۷۳ش صفحات ۱۰۷تا ۱۱۲و ۱۲۰- و - موسوی، زهره، مقاله «اشتراک حجاب در ادیان ابراهیمی»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره ۳۶، تابستان ۱۳۸۶ش

۴. ویل کاکس، روت ترنر، «تاریخ لباس» -۵۰۰۰هزار سال پوشاک زنان و مردان جهان-، ترجمه شیرین بزرگمهر، نشر توس، چاپ ۱۳۹۷ش، صفحات ۴۱، ۵۹، ۸۰تا ۸۷، ۹۱تا۱۰۴و ۲۴۲