اما راه برون‌رفت از این وضعیت چیست و تا رسیدن به استاندارد جهانی چه اندازه فاصله داریم؟
دولت سیزدهم تلاش دارد تا حکمرانی منابع آبی را تغییر داده و با یک ریل‌گذاری جدید دست‌کم الگوی حاکم بر تامین آب در بخش‌های مختلف ازجمله کشاورزی و صنعتی را تغییر دهد. درحالی‌که آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد به‌طور میانگین 52درصد از فاضلاب تولید شده جهان تصفیه و دوباره به چرخه مصرف بازگردانده می‌شود، در ایران حدود 5درصد از پساب تصفیه و مورداستفاده قرار می‌گیرد.
اتابک جعفری، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب کشور در گفت‌وگو با همشهری از تغییری مهم در این زمینه خبر می‌دهد و می‌گوید: جلوی موتور پیشرفت و توسعه کشور را نمی‌توان گرفت. نباید نگاهمان فقط به آسمان باشد. باید حداکثر توان کشور را در مسیر توسعه به‌کار بریم. پس ناچاریم تا از منابع‌مان مخصوصا منابع آبی بارها و بارها استفاده کنیم و از هدررفت آب جلوگیری کنیم. او با اشاره به تصمیم وزارت نیرو و شرکت آبفای کشور برای قیمت‌گذاری پساب تصفیه شده جهت مصارف صنعتی در بورس تأکید می‌کند: همه اذعان دارند که مصرف آب شرب تصفیه‌شده با کیفیت بسیار بالا در بخش صنعت و کشاورزی هدررفت منابع است که این، خود عملی ضدتوسعه است چرا که آب با کیفیت بالا، باید برای شرب و مصارف بهداشتی مورداستفاده قرار گیرد. دولت نیز موظف به تأمین آن برای مردم است، ولی باید برای صنعت و کشاورزی آب مناسب را تولید و به چرخه مصرف وارد کنیم. این گفت‌وگو را بخوانید.
اخیراً عنوان کرده‌اید که حدود 5درصد از پساب کشور در صنعت کشور استفاده می‌شود، در مقایسه با دیگر کشورها وضعیت چگونه است و کشورهای دیگر چگونه موفق شده‌اند که صنایع را به استفاده از پساب سوق دهند؟
طبق مطالعات یونسکو به‌طور متوسط حدود ۵۲درصد فاضلاب تولیدشده در جهان تصفیه و بخشی از آن به چرخه مصرف بازمی‌گردد. این رقمی شگفت‌انگیز است و مابقی به دریاها و اقیانوس‌ها سرریز می‌شوند اما سهم کشورها در تولید این ۵۲درصد بستگی به میزان درآمد آنها دارد. جالب است بدانیم که کشورهای آمریکا، چین، مصر، فرانسه و ژاپن کشورهایی هستند که بزرگ‌ترین تصفیه‌خانه‌های فاضلاب را در دنیا دارند و سهم بزرگی از آن ۵۲درصد متعلق به این چند کشور است. به‌طور متوسط کشورهای با درآمد بالا حدود ۷۰درصد از فاضلاب شهری و صنعتی را که تولید می‌کنند، تصفیه می‌کنند. گزارش سال۲۰۱۷ یونسکو دلیلی است بر اینکه کشورهای با درآمد بالا که غالباً کشورهای توسعه یافته‌اند، انگیزه زیادی برای پیگیری تصفیه پیشرفته فاضلاب، حفظ محیط‌زیست و تأمین منابع جایگزین آب دارند اما هزینه‌های بالای تصفیه فاضلاب یک مانع بزرگ بر سرراه کشورهای در حال توسعه است. باز طبق اعلام یونسکو حدود ۸۷درصد تالاب‌های جهان طی 3قرن اخیر نابود شده‌اند. پدیده گرم‌شدن زمین نیز در تبخیر منابع سطحی مؤثر بوده است. سرعت رشد جمعیت و بالا رفتن مصرف هم منابع را در محدودیت قرار داده. این موضوعی جهانی است. به همین دلیل امروزه در دنیا توجه به تحقیقات و طراحی فرایند تصفیه فاضلاب بیشتر موردتوجه قرار می‌گیرد. به‌طور کلی دنیا به‌دنبال شیوه‌های مختلف در نگهداشت منابع آبی درون‌سرزمینی است. بازیافت زباله نیز در راستای همین سیاست‌ها گسترش پیدا کرد و امروزه خود صنعتی مدرن محسوب می‌شود. از طرف دیگر توزیع منابع آب نیز در دنیا یکسان نیست. منطقه آسیا و اقیانوسیه ۶۰درصد از جمعیت جهان را دارند اما کمتر از ۴۰درصد از منابع آب دنیا در این مناطق قرار دارند. نکته بسیار مهم سهم بالای کشاورزی در تولید ناخالص داخلی در این 2قاره است. کمبود آب شدید کشورها را وادار می‌کند تا به منابع دیگری مانند آب‌های فرامرزی، منابع آب تجدیدناپذیر و منابع آب غیرمتعارف روی آورند. از این جمله تصفیه مطمئن آب‌های فاضلاب است. در مناطقی مانند خاورمیانه استفاده از فاضلاب‌های تصفیه شده در حال افزایش است. در بیشتر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس فاضلاب‌های تصفیه شده برای آبیاری کمربندهای سبز، گیاهان و مبارزه با بیابان‌زایی استفاده می‌شود. اما درخصوص کشور ما در کنار موانع مالی، رویکرد مدیریتی بسیار مهم‌تر است. خوشبختانه این نگاه کلان در دولت سیزدهم به منابع آبی وجود دارد. انگیزه ما در این برهه از زمان برای پرداختن جدی به موضوع بازچرخانی پساب بسیار بالاست. شتاب بالای توسعه کشور، نیاز ما را در تولید و حفظ منابع بیش از پیش کرده است. جلوی موتور پیشرفت و توسعه کشور را نمی‌توان گرفت. نباید نگاهمان فقط به آسمان باشد. باید حداکثر توان کشور را در مسیر توسعه به‌کار بریم. پس ناچاریم تا از منابع‌مان مخصوصا منابع آبی بارها و بارها استفاده و از هدررفت آب جلوگیری کنیم.
برخی معتقدند کشور ایران در آینده نه چندان دور با تنش و بحران فزاینده آبی مواجه خواهد شد. از نظر کارشناسی راه برون‌رفت از این وضعیت چیست و آیا سیاست تامین حداکثری با استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی درست است یا اینکه نیاز به یک تغییر استراتژی بلندمدت داریم؟
امروزه ما در بخش آب با 2مسئله سخت‌افزاری و مدیریت مصرف روبه‌رو هستیم. این 2بخش بسیار به هم وابسته هستند به‌طوری‌که ساخت این زیرساخت‌ها تأثیر بسیار مهمی بر مدیریت مصرف نیز خواهد گذاشت. نکته حائزاهمیت در مصرف منابع علی‌الخصوص آب در کشور، استفاده بهینه و حداکثری از تمام ظرفیت‌های موجود است. همه امروز می‌دانند که آب در کشور کم است. این موضوع اگر رویکرد ما در مدیریت کلان کشور قرار بگیرد، خودبه‌خود سازگاری با آن را در پی می‌آورد. مدیریت صحیح در کنار ایجاد امکانات نوین در حفظ آب و جلوگیری از هدررفت آب نیازهای ما را برطرف خواهد کرد. این منابع باید درون سرزمین حفظ و بازچرخانی شود. ایرانیان باستان در کنار انتقال آب از هدررفت آب به‌شدت جلوگیری می‌کردند. پدیده قنات ابتکار بی‌نظیر ایرانیان باستان در نگهداری آب در فلات مرکزی ایران بود. ما بسیار پیشرو در زمینه سازگاری با کم‌آبی و چرخش آب بوده‌ایم. امروز و با پیشرفت صنعت می‌بایست در این زمینه پیشرو باشیم. به‌هرحال میلیون‌ها سال این سرزمین همینطور بوده و قطعا خواهد بود. در کتیبه‌های بازمانده از دوره هخامنشیان آمده است که «خدایا کشور ما را از دروغ و خشکسالی به دور بدار». این نشان می‌دهد که خشکسالی پدیده‌ای آشنا در تاریخ ایران‌زمین است. فقط ما یاد گرفتیم که خود را با شرایط تطبیق دهیم. کشور ما نه هیچ‌گاه خشکسالی مطلق داشته و نه تبدیل به کشوری پربارش می‌شود. ممکن است دچار دوره‌هایی از ترسالی و خشکسالی شویم اما کوتاه‌مدت بوده و خواهد بود. ما منابع کافی برای آب شرب در کشور داریم ولی محدود اما پایدار است و این نکته مهمی است. در این زمینه بحرانی نیستیم و نخواهیم شد. بحث اصلی ما شرایط فعلی کشور در مسیر توسعه و خواست جامعه به شتاب‌بخشی به آن است. از آنجا که ما کشوری در حال توسعه هستیم، طبیعی است که مصرف در بخش‌های مختلف علی‌الخصوص صنعت و کشاورزی بالا باشد اما با یک نگاه ملی در بخش منابع می‌توانیم از سربالایی توسعه عبور کنیم. برای این امر باید به شیوه‌های مختلف تلاش کنیم تا آب موردنیاز برای صنعت و کشاورزی را تأمین کنیم. ولو اینکه مبلغ افزایش یابد. همه اذعان دارند که مصرف آب‌شرب تصفیه‌شده با کیفیت بسیار بالا در بخش صنعت و کشاورزی هدررفت منابع است که این عمل خود عملی ضدتوسعه است. آب با کیفیت بالا، باید برای شرب و مصارف بهداشتی مورداستفاده قرار گیرد. دولت نیز موظف به تأمین آن برای مردم است. ولی باید برای صنعت و کشاورزی آب مناسب را تولید و به چرخه مصرف وارد کنیم. یکی از همین راه‌ها بحث بازچرخانی پساب است که مستلزم این است که به سمت تولید در حجم بالا برویم.
در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه کشور قرار داریم، تحلیل شما از سیاست‌های آب و فاضلاب کشور در برنامه‌های گذشته توسعه چیست و در برنامه هفتم چه اولویت‌ها و ضرورت‌هایی باید در سیاستگذاری توسعه‌ای آب و فاضلاب مدنظر قرار گیرد؟
نگاه غالب در دولت سیزدهم توسعه‌محوری است. با همین نگاه به‌دنبال ظرفیت‌های نو و حداکثری در منابع هستیم. موضوع خیلی کلان دیده شده است. در قانون بودجه سال۱۴۰۱ ظرفیت‌های قابل‌توجهی دیده شده که می‌تواند بخش مهمی از نیازهای سخت‌افزاری و تأمین زیرساخت‌ها را مرتفع سازد. چرا که در این بودجه ظرفیت مناسبی برای بازچرخانی و افزایش بهره‌وری آب دیده شده که از آن می‌توان در این حوزه بهره‌برد. همچنین تسهیل امور نیز در افق این برنامه دیده شده است. مثلا ابلاغ دستورالعمل‌هایی مثل مشارکت عمومی - خصوصی برای طرح‌های بازتخصیص آب و جایگزینی آن با پساب می‌تواند در تسهیل قوانین کمک شایانی کند. درنظر داشته باشید که هم‌اکنون حدود 8میلیارد مترمکعب آب شرب و بهداشتی در کشور تولید و توزیع می‌شود که بخش قابل‌توجهی از آن می‌تواند به چرخه مصرف بازگردد. امکان زیرساختی و سخت‌افزاری در این دولت به‌شدت در دستور کارهاست. این نگاه کلانی است که ما در وزارت نیرو داریم. اما مدیریت بحران نیز در کنار نگاه کلان باید به‌صورت ستادی و مقطعی انجام بگیرد که اگرچه انرژی زیادی مصرف می‌کند ولی در پی آن هستیم که نگاه کلان ما را به مدیریت آب، مخدوش نکند.
یکی از برنامه‌های وزارت نیرو راه‌اندازی سامانه اینترنتی بازار آب و پساب است که به‌گفته شما می‌تواند تحول بزرگی در اقتصاد آب و فاضلاب رقم بزند، آیا این برنامه با توجه به اتکای بالای صنعت و کشاورزی در استفاده از منابع آبی کشور قابل‌اجراست؟
یکی از مشکلات در زمینه مصرف پساب، ترغیب صنعت به این بخش است و شفاف‌سازی مقدم بر هزینه‌هاست. راه‌اندازی سامانه اینترنتی بازار آب و پساب نیز در همین راستاست. به‌طور یقین با توجه به سرمایه‌گذاری در بخش پساب، شفاف‌سازی یکی از دغدغه‌هاست. این سامانه برای چگونگی ورود سرمایه‌گذاران طراحی شده است که توسط شرکت مهندسی آبفای کشور به‌نحو مطلوب اطلاع‌رسانی خواهد شد. اما نکته اصلی این است که پساب باید مشتری خودش را در حلقه اقتصادی، صنعتی و خدماتی پیدا کند و بنا داریم در همین دولت به این بحث ورود کنیم. ضروری‌ترین برنامه در این خصوص اطلاع‌رسانی صحیح است. هم‌اکنون تنها ۵درصد از پساب تولیدی در صنعت استفاده می‌شود. یعنی از حدود ۵/۵ میلیارد مترمکعب فاضلابی که تولید می‌شود فقط یک‌میلیاردو400میلیون مترمکعب آن را مدیریت می‌کنیم و از این رقم نیز کمتر از ۵درصد در حوزه صنعت استفاده و بقیه از دسترس خارج می‌شود. برنامه‌ریزی کرده‌ایم سالانه حداقل ۴۰۰میلیون مترمکعب فاضلاب را تصفیه و در اختیار بازار قرار دهیم. امید داریم که این کار گشایش خوبی در عرضه و تقاضا حاصل کند. با این برنامه‌ریزی در پایان دولت سیزدهم مقدار تولید پساب به حدود ۲میلیاردو۳۰۰میلیون مترمکعب خواهد رسید این افزایش تولید در واقعی شدن قیمت و رقابتی‌شدن تأثیر بسزایی خواهد داشت.
با اجرایی شدن و راه‌اندازی سامانه اینترنتی بازار آب و پساب کشور، چه میزان از نیاز آبی صنایع کشور از محل پساب تامین خواهد شد. آیا تضمین و الزام قانونی برای هدایت صنایع بزرگ و عمده و همچنین شهرک‌های صنعتی اندیشیده شده است؟
در این راستا دستورالعملی ابلاغ خواهیم کرد تا صنایع با یک زمان‌بندی مشخص و منطقی زیرساخت‌های لازم برای استفاده پساب را فراهم کنند تا دیگر شاهد مصرف آب تصفیه‌شده در صنایع نباشیم. در اینجا موضوع قیمت‌ها مطرح می‌شود که برنامه‌های کارشناسی خوبی صورت پذیرفته که یکی از آنها بورسی شدن پساب است. طبق این برنامه تمام پساب تولیدی در کشور در بورس انرژی قیمت‌گذاری خواهد شد. انتظار می‌رود که با ایجاد این بستر مناسب، استقبال صنعت در استفاده از این ظرفیت افزایش یابد. در نتیجه وقتی کارگزاری برای تأمین زیرساخت‌ها تعیین شود، سرمایه‌گذاری در این بخش نیز به مسیر صحیح هدایت می‌شود و بازار خود را پیدا می‌کند.
شما از راه‌اندازی بازار آب و پساب رونمایی کرده‌اید اما چالش اصلی در هر بازار اقتصادی به کشف قیمت واقعی و سرمایه‌گذاری هم در بخش عرضه و هم تقاضا بستگی دارد. آیا در این بازار شاهد قیمت‌گذاری دستوری و حاکمیتی خواهیم بود یا قرار است در بازار اینترنتی یا بورس آب و فاضلاب کشف قیمت صورت گیرد؟
تمام پساب تولیدی در بورس انرژی عرضه خواهد شد. وقتی بازار سرمایه‌گذاری در کنار افزایش تولید و شفافیت قرار گیرد، بازار قیمت خود را پیدا می‌کند. از این بابت نگرانی وجود ندارد. بحث مهم موضوع اطلاع‌رسانی و فرهنگی است. باید ابتدا ضرورت این امر تبیین شود. مثلا درخصوص استفاده آب شرب ارزان‌قیمت در بخش صنعت باید اطلاع‌رسانی شود که این روند برای کشوری مثل ایران مناسب نیست. با توجه به اقلیم خشک و کم‌بارش و عدم‌وجود رودخانه‌های طولانی در فلات مرکزی ایران که خود از عوامل توسعه پایدار است استفاده صنایع و کشاورزی از آب تصفیه شده با کیفیت شرب بالا که به سختی حاصل می‌شود، هم بی‌انصافی است و هم ضدتوسعه است. درنظر داشته باشیم که استان‌های صنعتی مانند اصفهان و کرمان با کم‌آبی مواجه هستند. به همین دلیل باید مانند پیشینیان در پی سازگاری با کم‌آبی باشیم. این سازگاری توسط تغییر الگوی‌مصرف منابع باید پیگیری شود. همانطور که به هم‌وطنان توصیه می‌شود که در مصرف آب شرب صرفه‌جویی کنند، باید در بخش صنعت و کشاورزی که صرفه‌جویی معنی ندارد به‌دنبال تغییر الگو هم در تولید و هم مصرف باشیم. بازچرخانی پساب چیزی است که هم در دنیا جا افتاده است و هم کاربرد آن در اقلیم ایران بسیار مناسب است. نباید بگذاریم به راحتی منابع‌مان هدر بروند. آب در ایران به سختی به‌دست می‌آید و به راحتی مصرف می‌شود. در دولت سیزدهم قصد داریم به توسعه این حوزه‌ها بیشتر بپردازیم. هر چند در دولت‌های پیشین هم برنامه‌های بسیار خوبی اجرا شده است ولی پیشرفت سریع طرح‌های مربوط به جمع‌آوری، انتقال و تصفیه فاضلاب در دستور کار اصلی ماست. با برنامه‌ریزی مناسبی که داریم می‌توانیم زمینه استفاده از پساب و جایگزینی آن به‌جای آب خام را در حوزه‌های مختلف در جای‌جای کشور فراهم کنیم.
چه موانع مهمی در این راه وجود دارد؟
هم‌اکنون باید درصد برخورداری جوامع شهری و صنعت را از پساب افزایش دهیم. با وجود اینکه ایجاد زیرساخت‌ها بسیار هزینه‌بر است، اما وزارت نیرو مصمم است که این برنامه را هرچه سریع‌تر انجام دهد. لازم به ذکر است که تنها محدودیت‌های مالی سد راه ما نیست بلکه کمبود منابع انسانی متخصص و توسعه نامتقارن شبکه جمع‌آوری و تصفیه‌خانه‌های فاضلاب کشور نیز از موانع و مشکلات ما در این مسیر است. هم‌اکنون میزان پساب تولیدی حاصل از تأسیسات فاضلاب در انتهای سال۱۴۰۰ بالغ بر 1.4 میلیارد مترمکعب بوده که 717/30 میلیون مترمکعب در بخش کشاورزی و70/18 میلیون مترمکعب در بخش صنعت مورداستفاده قرار گرفته است. بحث دیگر نگاه فرهنگی و اطلاع‌رسانی است. باید از مزایای پساب بیشتر صحبت کنیم. به‌طور مثال نزدیک بودن محل تولید پساب به محل مصرف نیاز ایجاد خطوط انتقال طولانی را برطرف می‌کند. هم‌اکنون در ایران ۲۵۲تصفیه‌خانه فاضلاب در مدار بهره‌برداری است که ظرفیت در دست بهره‌برداری بالغ بر ۴میلیون مترمکعب در روز است. نکته قابل‌توجه این است که بیشتر روش‌ها و فرایندهای تصفیه پیشرفته فاضلاب رایج در دنیا شامل لجن فعال متعارف، هوادهی گسترده، MBBR، USBF، SBR و... در تصفیه‌خانه‌های ما در استانداردهای بالا انجام می‌گیرد. پساب حاوی مواد مغذی‌ای است که استفاده از آن را در کشاورزی و آبیاری فضای سبز شهری بسیار سودمند می‌کند. بازچرخانی آب و استفاده مجدد از پساب در کشورهای مختلف یک مسیر توسعه پایدار است که می‌تواند باعث اشتغال‌زایی و تولید خوب موادغذایی هم بشود. اینها مسائل مهمی است که به مدد رسانه‌ها باید به اطلاع عموم برسد.
بورسی شدن بازار پساب
دستورالعملی ابلاغ خواهیم کرد تا صنایع با یک زمان‌بندی مشخص و منطقی زیرساخت‌های لازم برای استفاده پساب را فراهم کنند تا دیگر شاهد مصرف آب تصفیه‌شده در صنایع نباشیم. در اینجا موضوع قیمت‌ها مطرح می‌شود که برنامه‌های کارشناسی خوبی صورت پذیرفته که یکی از آنها بورسی شدن پساب است. طبق این برنامه تمام پساب تولیدی در کشور در بورس انرژی قیمت‌گذاری خواهد شد. انتظار می‌رود که با ایجاد این بستر مناسب، استقبال صنعت در استفاده از این ظرفیت افزایش یابد. در نتیجه وقتی کارگزاری برای تأمین زیرساخت‌ها تعیین شود، سرمایه‌گذاری در این بخش نیز به مسیر صحیح هدایت می‌شود و بازار خود را پیدا می‌کند. کشور ما نه هیچ‌گاه خشکسالی مطلق داشته و نه تبدیل به کشوری پربارش می‌شود. ممکن است دچار دوره‌هایی از ترسالی و خشکسالی شویم اما کوتاه‌مدت بوده و خواهد بود. ما منابع کافی برای آب شرب در کشور داریم ولی محدود اما پایدار است و این نکته مهمی است. در این زمینه بحرانی نیستیم و نخواهیم شد. بحث اصلی ما شرایط فعلی کشور در مسیر توسعه و خواست جامعه به شتاب‌بخشی به آن است. از آنجا که ما کشوری در حال توسعه هستیم، طبیعی است که مصرف در بخش‌های مختلف علی‌الخصوص صنعت و کشاورزی بالا باشد اما با یک نگاه ملی در بخش منابع می‌توانیم از سربالایی توسعه عبور کنیم.
نظر شما