بیشتر از تهدید معمولی

مدت‌هاست که دیگر از برف و سرمای گذشته‌ها خبری نیست. برف کم می‌بارد و دوامی ندارد. رودها و چشمه‌ها پیوسته خشک می‌شوند، کشاورزی صدمه می‌بیند و بسیاری از مردم جهان با مشکل کمبود آب آشامیدنی مواجهند. کشور ما نیز با مسائل متعددی در این رابطه روبه‌روست. شناخت هرچه بیشتر این مشکل به ما در اندیشیدن تمهیدی برای متوقف کردن روند گرمایش زمین و پیشگیری از عواقب آن یاری خواهد کرد. در این مقاله نخست به اختصار به تغییر آب‌و‌هوا و عواقب آن اشاره می‌شود و سپس راه‌های مبارزه با آن بیان می‌شود.

هنگامی که انقلاب صنعتی شروع شد، یعنی در قرن هجدهم، غلظت دی‌اکسید‌کربن (‌گازکربنیک‌) جو زمین 270 قسمت در میلیون بود و اکنون غلظت آن به 377 قسمت در میلیون رسیده است. این مقدار نه تنها در740 هزار سال گذشته بلکه احتمالا از 55‌میلیون سال پیش تاکنون سابقه نداشته است . 55 میلیون سال پیش کره زمین یک سیاره گرمسیری بود. قطب شمال و جنوب وجود نداشت و سطح دریا‌ها 80 متر بالاتر از امروز بود. این شرایط برای حیات انسان مناسب نبود. در واقع این شرایط از بین رفت تا انسان توانست به وجود بیاید، اما اکنون بشر با دست خود این شرایط را دوباره شکل می‌دهد. این یکی از مهم‌ترین مسائلی است که بشرامروز با آن روبه‌روست اما حواس او بیشتر متوجه فوتبال است تا اینگونه مسائل حیاتی.

اطلاعات مربوط به درجه حرارت متوسط کره زمین از 800 ایستگاه در نقاط مختلف کره زمین، از سرد‌ترین نقاط کوهستانی و یخچال‌های قطبی گرفته تا گرم‌ترین نواحی استوایی، جمع‌آوری می‌شود. این کار از 125 سال پیش تاکنون هر ساله انجام می‌شود.

افزایش درجه حرارت زمین

 از 1970 تا کنون درجه حرارت متوسط کره زمین 8/0‌درجه اضافه شده است. در خلال این دوره افزایش درجه حرارت در هر دهه از دهه قبل بیشتر بوده است. 22 سال از گرم‌ترین سال‌های ثبت شده از 1980 بدین سو  گذشته و  6 سال از گرم‌ترین سال‌هایی که تاکنون ثبت شده در 8 سال گذشته رخ داده است. سه سال از این سال‌ها ( 2002 و 2003 و 2005) همان سال‌هایی است که در آنها تولید غلات شدیدا کاهش یافته است. میزان دی‌اکسیدکربن جو زمین از انقلاب صنعتی به بعد پیوسته افزایش یافته اما ثبت منظم آن از سال 1959 شروع شده و از آن سال تا کنون هر ساله افزایش یافته طوری که این روند یکی از قابل پیش‌بینی‌ترین روند‌های جهان است.

از 1960 غلظت گاز کربنیک افزایش یافته و از یک دهه بعد درجه حرارت هم بالا رفته است. ممکن است برخی فکر کنند که 8/0 درجه افزایش چندان اهمیتی ندارد، اما باید توجه داشت که در اینجا صحبت از درجه حرارت متوسط کره زمین است؛ یعنی متوسط مجموع آن در همه نقاط کره‌زمین  والا تغییر درجه حرارت در همه جا یکسان نیست.

افزایش آن در خشکی بسیار بیشتر از دریا‌ها، در عرض‌های جغرافیایی بالاتر بیشتر از نواحی استوایی‌ و در داخل قاره‌ها بیشتر از نواحی ساحلی آنهاست از این رو، در برخی نقاط افزایش دما ممکن است بیش از 10 درجه باشد. جالب است بدانید که تفاوت درجه حرارت متوسط کره زمین در دوره‌های یخبندان  که آخرین آن حدود 12‌ هزار سال پیش رخ داده، با آب و هوای کنونی تنها چند درجه بوده است. اکنون 200 نفر از دانشمندان جهان که عضو گروه تحقیقات آب و هوایی سازمان ملل هستند برآورد می‌کنند که درجه حرارت کره زمین تا پایان قرن حاضر بین 4/1 تا 6/5‌درجه افزایش خواهد یافت و این یعنی فاجعه.

فجایع ناشی از گرمای هوا

اثر روی تولید محصولات کشاورزی: در سال 1381 گرما و خشکسالی، محصول غله هند، آمریکا و کانادا را به‌شدت کاهش داد. در نتیجه محصول غله جهان 90 میلیون تن یا 5 درصد کمتر از مصرف آن شد. در سال 1382 گرمای شدید اروپا موجب شد محصول غله کاهش یابد و بار دیگر تولید غله 90 میلیون تن کمتر از مصرف آن بود. در سال 83 بارندگی بهتر شد اما در سال 84 خشکسالی در آمریکا محصول غله جهان را 34 میلیون تن کاهش داد.

تلفات جانی: در سال 1376 شمسی 700 نفر از ساکنان شیکاگو در اثر گرما جان باختند. در اردیبهشت ماه سال 1381 شمسی گرمای هوا در هند به 50 درجه رسید و بیش از 1000 نفر در استان آندرا‌پرادش جان خود را از دست دادند. در سال 1382 موج شدید گرما در اروپا غوغا کرد و درجه حرارت به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش یافت و در اثر آن 49‌ هزار نفر در 8 کشور اروپا جان خود را از دست دادند. در ایتالیا 18هزار  نفر مردند. در فرانسه تلفات 14800 نفر بود. تعداد کسانی که در اثر گرمای آن سال در اروپا مردند 15 برابر تعداد کسانی بود که در اثر حمله 11 سپتامبر سال 2001 به مرکز تجارت جهانی در نیویورک جان خود را از دست دادند.

گرم شدن زمین و اثرات آن در ایران

کشور ایران با بیش از 70‌میلیون نفر جمعیت یکی از کشورهای حوزه مدیترانه است که از لحاظ اقلیمی در شرایط خشک و نیمه خشک قرار دارد، به‌طوری که میانگین سالانه بارش برای آن 242 میلیمتر بوده و فقط 6/67درصد از کل منابع آبی آن قابل استحصال برای آشامیدن است.

 انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای باعث تغییرات آب و هوایی شده و چنانچه بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد در 2 دهه اخیر میانگین دمای زمین 1 درجه سانتیگراد افزایش یافته است. این تغییرات باعث دگرگونی‌هایی در شرایط آب و هوایی کشور‌ها شده است، از آن جمله می‌توان به بروز حوادث غیرمترقبه‌ای مثل بروز سیل، توفان‌های شن و ماسه، آب‌شدن یخ‌های قطبی، خشکسالی و سرما زدگی در بسیاری کشورها  اشاره کرد.

تغییرات آب‌و‌هوایی، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم، بر سلامت مردم اثر‌گذار بوده و باعث بروز بیماری‌های واگیردار و غیرواگیر و همچنین عوارض نامطلوب می‌شود. گرم شدن و خشکسالی سبب کاهش منابع آب شده، شاخص‌های بهداشتی را کاهش می‌دهد. از طرف دیگر ریسک ابتلا به بیماری‌های منتقله ناشی از آب و غذا را بالا می‌برد.

سرمازدگی و خشکسالی هر یک روی کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی اثر گذاشته در بسیاری جوامع باعث سوء تغذیه می‌شود، همچنین به جهت حفظ محصولات کشاورزی و افزایش بهره‌وری از منابع آب و خاک زیرکشت، کاربرد سموم و کودهای شیمیایی افزایش یافته عوارض ناشی از کاربرد مواد شیمیایی برای افراد در معرض و استفاده‌کنندگان از محصولات کشاورزی بروز می‌کند. تغییرات آب و هوایی ایران که در 5 سال اخیر اتفاق افتاده است، مواردی از بروز بیماری التور، مالاریا، بیماری‌های تنفسی، کاهش محصولات کشاورزی را نشان می‌دهد.

راهکارهایی برای مقابله با گرمایش زمین

با توجه به مقابله با خشکسالی‌های به‌وجودآمده، در سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی برنامه‌هایی از جمله استفاده بهینه از منابع آب به کمک احداث سدها و طرح‌های آبخیزداری، بیابان‌زدایی و مقابله با طوفان‌های شن و ماسه و فرسایش خاک پیش‌بینی شده است. بررسی ناشی از تبعات سلامتی این برنامه‌ها در مناطقی مثل سیستان و بلوچستان، شهرهای حاشیه کویر نشان می‌دهد در این نواحی بروز مالاریا و لیشمانیوز به‌طور معنی‌داری افزایش یافته است. مقابله با شرایط جهانی تغییر آب و هوا می‌بایست با محوریت سلامت برنامه ریزی و مدیریت شود.

این مبحث در آخرین نشست UNFCC نایروبی در نوامبر 2006 نیز به‌طور جدی عنوان شده و کشورهای تحت‌تأثیر را به ارزیابی شاخص‌های سلامت و مد نظر قرار دادن شاخص‌های متاثر از آن نظیر بروز بیماری‌های واگیر، سوء تغذیه، افزایش کاربری مواد شیمیایی در کشاورزی و دامپروری، بروز بیماری‌های غیرواگیر، بالا آمدن آب دریاها، اثرات اجتماعی ناشی از ترک مناطق مسکونی و تخلیه شهرها توصیه کرده است. ایران به‌عنوان صدوششمین کشور عضو پروتکل کیوتو باید در سال 1999 میزان تولید گازهای گلخانه‌ای خود را اعلام کرده (مقام هجدهم و270 میلیون تن در سال) واقدامات متناسب با قطعنامه کیوتو را در دستور کار و برنامه‌های راهبردی خود قرار دهد که دستاوردها و اقدامات مهم صورت گرفته در این زمینه عبارتند از:

- تشکیل سازمان بهینه‌سازی‌ مصرف سوخت و حذف تدریجی بنزین سرب‌دار
- توزیع نفت کم گوگرد و در حد استانداردهای اروپایی و  گسترش استفاده از گاز طبیعی به عنوان سوخت پاک و جایگزین فراورده‌های نفتی

پس از موارد فوق مهم‌ترین اقدام صورت گرفته در این خصوص را می‌توان به تصویب قانون مدیریت پسماند در تاریخ 9/3/83 و آیین‌نامه اجرایی آن اشاره کرد که درصورت اجرای صحیح این قانون می‌توان تاثیرات این بخش در انتشار گازهای گلخانه‌ای را به حداقل رساند. با اجرای تفکیک زباله از مبدا، بازیافت و یا کاهش در مبدا و بازیافت نرخ تولید گازهای گلخانه‌ای به‌ترتیب 7000000 (باصرفه جویی و تولید 86772000- میلیون بی‌تی یو) و 7373000تن معادل دی اکسید کربن (‌صرفه‌جویی و تولید 89356000-میلیون بی‌تی یو ) قابل محاسبه خواهد بود.

برخی از اثرات مخرب گرمایش زمین

یکی دیگر از عوارض گرمای کره زمین ذوب شدن یخ‌ها است. در اثر آن مناطقی مانند بنگلادش و جزایر مالدیو و شهر‌های ساحلی لندن و نیویورک و شانگهای اول از همه خسارت خواهند دید.

توفان‌های شدید: در اثر گرما، تبخیر بیشتر می‌شود و در اثر ذوب یخ‌ها هم آب بیشتری وارد اقیانوس‌ها می‌شود. پس حجم آب بیشتر می‌شود و میزان تبخیر نیز افزایش می‌یابد. آبی که با تبخیر بالا می‌رود باید در جایی فرود آید. پس تعداد توفان‌ها و شدت آنها بیشتر می‌شود. در اثر گرمای جو، بارندگی بیشتر به شکل باران صورت می‌گیرد نه برف. در نتیجه یخچال‌های کوهستانی که ذخایر اصلی آب جهان هستند روز به روز ضعیف‌تر می‌شوند و توفان‌ها و سیل‌ها شدیدتر.

در سال 1377 شمسی توفان میچ ( Mitch) که یکی از قوی‌ترین توفان‌های تاریخ
 اقیانوس اطلس است روی داد. سرعت این توفان 360 کیلومتر در ساعت بود. در اثر آن ظرف دو سه روز در نیکاراگوئه و هندوراس 2 متر باران بارید. در اثر آن غیر از خانه و مدارس و کارخانه و جاده و پل و ... 70 درصد خاک سطحی هندوراس از بین رفت. به همین دلیل اکنون کشاورزی دراین کشور حاصلی ندارد. در مجموع این توفان 11000 نفر تلفات داشت و اقتصاد منطقه کارائیب را نابود کرد. فلورس، رئیس‌جمهور هندوراس اعلام کرد: «در مجموع این توفان ظرف چند روز آنچه را که برای احداثش 50 سال زحمت کشیده بودیم نابود کرد.» در اثر این توفان رشد دو کشور نام برده 20 سال به عقب افتاد.

عواقب ناگوار گرمایش‌زمین

در 1383 در ژاپن 10 توفان مهم رخ داد که در مجموع 10‌میلیارد دلار خسارت ایجاد کرد. در همان فصل سال در فلوریدای آمریکا 4 توفان بسیار شدید رخ داد که در تاریخ آمریکا کم سابقه بود. در اثر این 4 توفان شرکت‌های بیمه 22‌میلیارد دلار خسارت به مشتریان خود پرداختند و به ورشکستگی نزدیک شدند. سال بعد یعنی 1384 توفان کاترینا رخ داد که این توفان‌ها در مقابل آن هیچ بودند. ارتفاع آب 6 متر بود و بسیاری از شهرک‌های ایالات متحده یکسره نابود شد. توفان به شدت به شهر تاریخی نیو اورلئان صدمه زد و در اثر آن در مجموع صد‌ها هزار نفر بی‌خانمان شدند.

آنگاه که اولین فضانوردان به دور کره زمین سفر می‌کردند یکی از چیز‌های جالبی که در زمین می‌دیدند دریاچه چاد در آفریقا بود. اکنون آنها به سختی می‌توانند این دریاچه را تشخیص دهند. سه کشور پر جمعیت نیجریه ، نیجر و چاد آن قدر آب رودخانه‌های منتهی به دریاچه را برای آبیاری مصرف کرده‌اند که اکنون حجم دریاچه نسبت به سال 1960 تقریبا 95 درصد کاهش یافته.

دریاچه آرال واقع در شوروی سابق به‌علت مصرف بیش از حد آب رودخانه‌های سیحون و جیحون نابود و آب آن شور شده است. رودخانه کلورادو واقع در جنوب غربی ایالات متحده و رودخانه زرد در شمال چین دیگر به دریا نمی‌رسند و قبل از آن خشک می‌شوند. اینها را می‌توان دید اما پایین رفتن آب‌های زیرزمینی دیده نمی‌شود. هر انسان روزانه به‌طور متوسط 4 لیتر آب مصرف می‌کند اما آب لازم برای تولید غذای مصرفی او 200 لیتر در روز یعنی 500‌برابر آن است.

عمده آب جهان یعنی 70 درصد آن صرف آبیاری می‌شود. 20‌درصد آن صرف صنعت و 10‌درصد دیگر به مصارف مسکونی می‌رسد. از آنجا که عمده آب هر کشور صرف آبیاری زمین‌های زراعی می‌شود و تولید هر تن غله به 1000 تن آب نیاز دارد، کشور‌هایی که به کمبود آب دچار می‌شوند به جای آب غله وارد می‌کنند. بنابراین یکی از اصلی‌ترین عواقب گرم شدن کره زمین کاهش تولید کشاورزی، افزایش رقابت بر سر غله محدود جهان‌ و بالا رفتن قیمت غله در بازار جهانی است.