با این وجود طی سال‌های اخیر برخی سیاستگذاری‌های داخلی و تغییر نگرش و جدیت رقبای ایرانی در کسب سهم بیشتری از بازار، موجب شده است تا دیگر فرش ایرانی حاکم مطلق بازارهای هدف نبوده و در بسیاری از موارد میدان رقابت را به رقبای تازه واگذار کند.
وجود مشکلات بسیار در مسیر تولید، خرید و صادرات فرش دستباف و بازاریابی نامناسب موجب شده تا ارقام و آمار متفاوتی از سهم فرش در صادرات غیرنفتی کشور یا بازارهای جهانی ارائه شود. در واقع نبود حمایت‌های به موقع و کارآمد برای تولید فرش سبب شده تا هنوز هم بسیاری از زیر ساخت‌های لازم تولید فرش کیفی و متناسب با نیاز بازارهای صادراتی فراهم نباشد؛ این در حالی است که رقبای تازه به میدان آمده برنامه‌ریزی بهتری برای تولید و عرضه فرش داشته‌اند.
هنوز هم مشکلاتی مانند نبود نظام حمایتی جامع و مناسب رفاه و تامین اجتماعی برای بافندگان فرش، کمبود نقدینگی، مواداولیه نامرغوب، نبود آموزش‌های لازم برای تولید فرش و به‌طور کلی نظام ناکارآمد و سنتی تولید، خرید و صادرات، موجب شده است تا سهم فرش ایرانی در بازارهای داخلی و جهانی روز به روز کاهش یابد و حتی با این روند نیز، هنوز راهکار عاجلی برای رفع مشکلات فعالان این صنعت اندیشیده نشده و طرح‌هایی مانند بیمه قالیبافان یا ثبت هویت طرح و نقش فرش ایرانی همچنان افتان و خیزان دنبال شود.
در این شرایط 173نماینده مجلس شورای اسلامی در جلسه علنی روز یکشنبه این هفته خود به فوریت طرح بیمه‌های اجتماعی قالیبافان، بافندگان فرش و شاغلان صنایع‌دستی شناسنامه‌دار رای مثبت دادند که درصورت تصویب نهایی آن استاد‌کاران و کارگران ساده درجه یک، 2و 3 قالی و فرش - بدون کارفرما و با کارفرما شاغل در کارگاه‌های خانگی تک‌باف قالی و فرش یا تحت پوشش تعاونی‌های قالی و فرش و مجتمع‌های کوچک و بزرگ مربوطه- و شاغلان صنایع‌دستی ایران که به‌صورت تمام وقت به مشاغل یاد شده اشتغال دارند، تحت پوشش بیمه تامین اجتماعی قرار می‌گیرند.
در این طرح مقرر شده که 30 درصد حق بیمه سهم دولت و 7 درصد، سهم بیمه شده باشد. همچنین درصورت وجود کارفرما با پرداخت 3 درصد سهم کارفرما، بیمه شده شامل بیمه بیکاری نیز خواهد شد. گرچه پیش از این نیز مرکز ملی فرش طرح بیمه بافندگان خانگی( از کار افتادگی، بازنشستگی و عمر) را ارائه کرده بود اما هنوز این طرح با استقبال چندانی مواجه نشده است.
از سوی دیگر بحران اخیر اقتصاد جهانی زنگ خطری برای تولید و عرضه فرش دستباف ایرانی محسوب می‌شود چرا که به گفته بسیاری از کارشناسان با کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان، تقاضا برای کالاهای لوکس و مصرفی نیز کاهش خواهد یافت و این رویکرد موجب می‌شود تا روند نزولی تولید و صادرات فرش دستباف ایران متاثر از رکود حاکم بر اقتصاد جهانی تداوم یابد. برای بررسی بیشتر مشکلات موجود و اقدامات انجام شده
در زمینه رفع موانع تولید، خرید، بازاریابی و صادرات فرش دستباف ایرانی و همچنین تدابیر اندیشیده شده در جهت مقابله با آثار رکود اقتصاد جهانی در صنعت فرش ایران، با مرتضی فرجی، معاون وزیر بازرگانی و رئیس مرکز ملی فرش ایران گفت‌وگو کرده‌ایم، دیدگاه‌های وی را می‌خوانید.
- برخی معتقدند پس از بحران کنونی اقتصاد جهانی از آنجا که فرش دستباف ایرانی نیز کالایی لوکس و مصرفی محسوب می‌شود با کاهش تقاضای این محصول در بازارهای جهانی مشکلات بیشتری در مسیر تولید و صادرات آن ایجاد خواهد شد، ارزیابی شما چیست و چه تدابیری برای مقابله با این روند اندیشیده‌اید؟
باید توجه کرد که فرش صرفا کالایی لوکس و مصرفی محسوب نمی‌شود بلکه فرش از جمله نیازهای هر جامعه است. بر این اساس فرش نیز با قیمت‌های متفاوتی تولید و عرضه می‌شود. در شرایط رکود کنونی که درآمد مصرف‌کنندگان کاهش یافته است نیز مردم نسبت به خرید فرش اقدام می‌کنند اما نه فرش‌هایی با قیمت‌های بیش از 10 تا 20 میلیون تومان در هر مترمربع بلکه بازار مصرف به سمت فرش‌هایی با قیمت پایین‌تر سوق پیدا می‌کند.
با این وجود باید پذیرفت که بحران کنونی اقتصاد جهانی بر صادرات و سطح تقاضای فرش در بازارهای هدف نیز تاثیر گذاشته است اما حتی در شرایط موجود نیز تجار و صادر‌کنندگان با‌هوش فرش می‌توانند با تغییر نوع محصول چالش‌های پیش‌روی فرش ایرانی در بازارهای جهانی را به حداقل رسانده و کاهش تقاضای ناشی از شرایط رکود را پوشش دهند.
- با این شرایط مرکز ملی فرش ایران چه اقداماتی برای تولید و عرضه فرش متناسب با نیاز کنونی بازارهای هدف انجام داده است؟
بحث تولید فرش متناسب با نیاز بازارهای هدف از 3 سال پیش در مرکز ملی فرش شروع و از 2 سال پیش سلیقه‌یابی در 20 کشور بازار هدف فرش دستباف ایرانی به شکلی عملیاتی دنبال شده است. تلاش کرده‌ایم با شناسایی ویژ‌گی و نیازهای این بازارها مانند اندازه و ابعاد، شکل و رنگ، قیمت و طرح‌های متناسب، تولید را به سمت برآورده کردن نیاز این بازارها سوق دهیم. همچنین با برپایی 5 تا 6 همایش در سراسر کشور که در هر همایش چند استان حضور داشته‌اند، برای تولید فرش‌های متناسب با سلیقه مشتری برنامه‌ریزی کرده و این سلیقه‌یابی در پرتال مرکز ملی فرش ایران نیز قرار گرفته است. این سلیقه‌یابی به‌صورت کاتالوگ، سی دی و مجله منتشر و به همه استان‌های کشور ارسال شده است. همچنین در کلاس‌های آموزشی بافندگان که در30 استان برپا می‌شود نیز موضوع سلیقه مشتری به بافندگان فرش منتقل شده است. آثار این سلیقه‌یابی را در نمایشگاه‌هایی مانند نمایشگاه بین‌المللی کیش و نمایشگاه تخصصی صادراتی تهران که امسال بر پا شد با تغییر نوع فرش‌های تولید شده شاهد بوده‌ایم چرا که تولیدات با تغییر جهت، عمدتا متناسب با نیاز بازارهای هدف بوده است.
- با توجه به این اقدامات و شناختی که از نیاز بازارهای هدف فرش صادراتی ایران دارید، به‌نظر شما شرایط رکود کنونی تا چه حد تاثیر منفی در تولید و صادرات فرش دستباف کشورمان خواهد داشت؟
رکود موضوعی است که همه دنیا را در بر گرفته و با توجه به این امر به‌نظر می‌رسد شرایط کنونی اقتصاد جهانی برای مدت زمان طولانی تداوم نداشته باشد. اما به هر حال این امر تاثیر منفی بر تولید و صادرات فرش کشورمان خواهد داشت. بر این اساس مرکز تحقیقات مرکز ملی فرش ایران کار تحقیقاتی‌ای را در زمینه بررسی آثار این بحران بر صنعت فرش کشور و شیوه‌های برخورد با این آثار آغاز کرده که نتایج آن تا پایان بهمن ماه یا واسط دی‌ماه امسال اعلام خواهد شد. حتی با پذیرش آثار منفی این رکود بر صنعت فرش ایران نیز می‌توان با راهکارهایی مانند تولید فرش متناسب با نیاز و سلیقه بازار تا حدودی چالش‌های پیش روی فرش دستباف به‌دلیل رکود جهانی را پوشش داد.
- ساختار غلط و فاصله بین تولید، خرید و صادرات فرش از جمله موضوعاتی است که علاوه بر زیان تولید‌کنندگان، افزایش قیمت تمام‌شده و کاهش توان رقابتی فرش ایرانی در بازارهای هدف را به‌دنبال داشته است، آیا وزارت بازرگانی برنامه‌ای برای ساماندهی و نظارت بر خرید و صادرات فرش دارد؟
دولت قصد ورود به این عرصه را نداشته و اصلا به صلاح نیست در این زمینه دخالت کنیم. گرچه در سفرهای استانی با مواردی مواجه می‌شویم که تولید‌کنندگان با مشکلاتی در زمینه فروش فرش مواجه هستند اما همانطور که قبلا نیز اعلام شد درصورتی که تولید‌کنندگان نسبت به تولید فرش متناسب با نیاز و بر مبنای اطلاعات درست بازار اقدام کنند مشکلی برای فروش نخواهند داشت. اما در مقاطعی ممکن است به هر دلیلی تولید‌کنندگان قادر به فروش فرش‌های تولیدی خود نباشند. در این شرایط نیز براساس توافقنامه‌ای که با شرکت سهامی فرش داریم مقرر شده تا تولید‌کنندگانی که توانایی فروش محصولات خود را ندارند، پس از مراجعه کارشناسان شرکت سهامی فرش درصورتی که فرش‌های تولیدی از حداقل استانداردهای لازم تولید برخوردار باشند این محصولات به شکل امانی در اختیار شرکت مذکور قرار داده شوند و پس از فروش نیز تنها درصد ناچیزی به‌عنوان هزینه فروش از مبلغ کل فرش کسر و بقیه مبلغ به تولید‌کننده پرداخت شود.
- با این وجود هنوز نیز برخی تولید‌کنندگان مجبور به سلف فروشی فرش تولیدی خود بوده و تنها مبلغ ناچیزی را برای تولید فرش دریافت می‌کنند، این امر ریشه در چه مسائلی دارد؟
سلف فروشی فرش ممکن است ناشی از مشکلاتی مانند کمبود نقدینگی باشد که توانسته‌ایم با پرداخت تسهیلات تولید و اطلاع‌‌رسانی مناسب در زمینه قیمت محصول و تولید متناسب با نیاز بازار تا حدودی این شیوه را در خرید فرش خنثی کنیم. در واقع برای رفع مشکلات موجود در زمینه فروش فرش تلاش کرده‌ایم تا تولید‌کنندگان بر مبنای اطلاعات و سفارش بازار نسبت به تولید فرش اقدام کنند، همچنین فروش امانی فرش تولیدی به شرکت سهامی فرش راهکار نهایی رفع این مشکل خواهد بود، مگر در مواردی که فرش تولیدی تناسب چندانی با نیاز بازار نداشته یا نیازمند مشتری خاص باشد که برای فروش این تولیدات نیز روش‌های دیگری را دنبال می‌کنیم.
- در سال‌های اخیر آمارهای متفاوتی از تولید و صادرات فرش ایران عنوان می‌شود، این اختلافات آماری ناشی از چه مسائلی بوده و پیش‌بینی شما از میزان صادرات فرش در سال آینده چیست؟
گرچه بررسی این موضوع نیازمند زمان مناسب دیگری است اما به‌طور کلی میانگین تولید سالانه فرش دستباف در کشورمان بین 5/4تا 5 میلیون مترمربع بوده که 80 درصد این میزان صادر و 20 درصد نیز برای تامین نیاز بازار داخلی عرضه می‌شود. همچنین میزان صادرات فرش دستباف نیز با توجه به فراز و نشیب‌های موجود در بازار به‌طور میانگین سالانه حدود450 تا 500 میلیون دلار بوده است که با وجود شرایط رکود در اقتصاد جهانی تلاش می‌کنیم تا این میزان صادرات در سال آینده نیز محقق شود.
- از چند سال پیش مباحثی در خصوص بیمه قالیبافان مطرح بوده، وزارت بازرگانی چه اقداماتی در این زمینه انجام داده و تا‌کنون چه تعداد از بافندگان فرش بیمه شده‌اند؟
مرکز ملی فرش ایران از سال 83 طرح بیمه بافندگان خانگی فرش را پیگیری کرده است. این بیمه مواردی شامل بیمه فوت، بازنشستگی و از کار افتادگی را در بر گرفته و بیمه درمان را شامل نمی‌شود. واقعیت آن است که این نوع بیمه چندان کامل نبوده و از سوی دیگر مسائل روز مانند درمان، دغدغه اصلی بافندگان محسوب می‌شود. گرچه با توجه به سختی کار بافندگان و نیاز به خدمات بیمه‌ای مانند بازنشستگی، از کار افتادگی و فوت، این نوع بیمه نیز از جمله نیازهای قالیبافان است تا در مواقع ضروری از امکانات حمایتی لازم برخوردار شوند اما از آنجا که بافندگان نیازمند حمایت‌های لازم برای رفع نیازهای خود در زمینه درمان هستند و این نوع بیمه بیشتر مطلوب آنان است و همچنین به‌دلیل نبود فرهنگ‌سازی مناسب برای استفاده از بیمه، بافندگان خانگی استقبال چندانی از بیمه بازنشستگی، فوت و از کارافتادگی نکردند اما با تبلیغات و رایزنی‌های انجام شده قطعا استقبال آنها از بیمه به‌ویژه بیمه درمان بیش از سایر اشکال بیمه‌های حمایتی خواهد بود. گرچه پیش از این نیز با اطلاع رسانی انجام شده در زمینه فواید بیمه، استقبال قالیبافان از بیمه بافندگان خانگی بیشتر شد به‌نحوی که تعداد افراد تحت پوشش این نوع بیمه از 8 هزار نفر در سال 84 به 150 هزار نفر در سال 87 افزایش یافته است.
هرچند آمار دقیقی از تعداد بافندگان کشور وجود ندارد اما در مجموع می‌توان گفت از حدود یک میلیون تا یک میلیون و 300 هزار بافنده، اکنون نزدیک به 150 هزار نفر یعنی حدود 10 درصد تحت پوشش بیمه بافندگان خانگی ( بازنشستگی، از کارافتادگی و فوت) قرار گرفته‌اند. با اجرایی شدن بیمه درمان قالیبافان، استقبال این قشر از بیمه به شکل چشمگیری افزایش می‌یابد. براین اساس شرایطی را برای برخورداری بافندگان از این نوع بیمه در نظر می‌گیریم و افراد تحت پوشش این نوع بیمه بافندگان تمام وقتی خواهند بود که دارای شناسنامه کار هستند.
- شرایط و نحوه پرداخت حق بیمه افراد تحت پوشش بیمه بافندگان خانگی چگونه است؟
بیمه بافندگان خانگی بر مبنای 50 درصد حداقل حقوق است که از این میزان حدود
14 درصد حق بیمه؛ یعنی 7 درصد توسط دولت و 7 درصد توسط بافندگان پرداخت می‌شود.
- با وجود اقبال بافندگان به بیمه درمانی علت طولانی شدن روند برقراری این بیمه برای بافندگان فرش چیست؟
این موضوع از 3 سال پیش توسط وزارت بازرگانی پیگیری شده است. این طرح با
کش و قوس و دیوانسالاری بسیاری همراه بود چرا که با طرح این درخواست توسط وزارت بازرگانی، کمیسیون اقتصادی دولت اعلام کرد که برخی دیگر از حرف مرتبط نیز باید تحت پوشش این بیمه قرار گیرند. همچنین این موضوع حدود یک سال در وزارت تعاون بررسی و در نهایت هم آنچه مد نظر ما بود تامین نشد چرا که بیمه مد نظر آنان بیمه خود‌اشتغالی بود و ارتباط چندانی با بیمه بافندگان نداشت.
مجددا موضوع به کمیسیون اجتماعی دولت ارجاع و پس از بررسی به وزارت رفاه ارائه شد اما از آنجا که بافندگان از قبل بیمه بودند مشمول درخواست وزارت رفاه نیز نمی‌شدند و در نهایت مقرر شد تا در زمینه بیمه تکمیلی بافندگان خانگی از ابتدای امسال کار شود. با این روند پس از بررسی‌های انجام شده، کارشناسان و مدیران معاونت برنامه‌ریزی راهبردی ریاست‌جمهوری، سازمان تامین اجتماعی و وزارتخانه‌های رفاه و بازرگانی به این نتیجه رسیدند که بیمه درمانی بر مبنای پرداخت 9 درصد حداقل حقوق را دولت برای بیمه درمانی بافندگان پرداخت می‌کند.
- چرا بیمه درمانی بافندگان به‌صورت طرح از سوی نمایندگان مجلس ارائه شده و دولت لایحهای در این زمینه ارائه نکرده است؟
باید توجه کرد که پیگیری بیمه درمان بافندگان در دولت و مجلس به‌طور مجزا دنبال می‌شود چرا که با وجود تصویب یک فوریت طرح بیمه درمان قالیبافان در مجلس این موضوع در دولت نیز همچنان در حال پیگیری است و پس از تصویب در کمیسیون اجتماعی دولت طی هفته جاری یا هفته آینده به هیئت دولت ارسال و در قالب لایحهای به مجلس ارائه خواهد شد.
پس از بررسی‌های دولت در نیمه دوم امسال، برخی نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز (با استناد به قانون موجود برای بیمه درمانی کارگاه‌های زیر 5 نفر که دولت 20 درصد حق بیمه را پرداخت می‌کند اما این امر به کارگاه‌های خانگی تعمیم داده نشده بود) تصمیم به ارائه طرح بیمه قالیبافان گرفتند که پس از تصویب یک فوریت این طرح، درصورت تصویب نهایی و تعمیم قانون مذکور به کارگاه‌های خانگی، بسیاری از مشکلات بیمه درمانی قالیبافان نیز حل خواهد شد. در واقع آنچه در این زمینه از سوی نمایندگان مجلس در قالب طرح ارائه و یک فوریت آن تصویب شده با هماهنگی و تعامل مرکز ملی فرش بوده و مقرر شده تا در مجلس با اصلاح قانون و بدون نیاز به ارائه لایحه متمم این مشکل مرتفع شود.
- با این روند بیمه درمانی قالیبافان تا چه زمانی اجرایی خواهد شد؟
با توجه به مطرح بودن این موضوع در دستگاه‌های مختلف دولتی و مجلس نمی‌توان زمان دقیقی را برای اجرایی شدن بیمه درمان قالیبافان مشخص کرد اما با توجه به تصویب یک فوریت این طرح در مجلس شورای اسلامی می‌توان انتظار داشت که بیمه درمان بافندگان تا پیش از پایان سال اجرایی شود.
