آلودگی صوتی و زیست‌محیطی ایجاد شده در نتیجه استفاده مردم از خودروهای شخصی در سطح شهر تهران و ایجاد ترافیک متراکم در معابر، توجه مسئولان را به امکانات جابه‌جایی مسافر با حجم بالا مانند مترو، افزایش ناوگان اتوبوسرانی و احداث خطوط BRT جلب کرده است. براساس تحقیقات انجام شده، در شهرهای مختلف دنیا، عموما مترو محور اصلی توسعه حمل‌ونقل شهری است. در شهر تهران نیز مترو نقش مؤثری در جابه‌جایی مسافران شهری داشته است.
اصولا در انتخاب سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی در یک شهر مانند مترو، BRT و مونوریل و... کارشناسان مواردی از قبیل میزان گستردگی شهر، جمعیت، تقاضای سفر شهری، قدمت شهر، جاذبه‌های گردشگری و محل قرارگیری مراکز صنعتی، تجاری و مسکونی در سطح شهر را مورد توجه قرار می‌دهند در مورد مونوریل نیز باید گفت که این وسیله در چند سال گذشته، در شهر تهران مورد توجه قرارگرفته است. اما پیش از اقدام برای راه‌اندازی چنین سیستمی باید به این پرسش‌ها پاسخ داد که آیا این سیستم که به‌عنوان راهکاری موازی برای بهبود وضعیت حمل‌ونقل عمومی در تهران و سایر شهرها، در نظر گرفته شده است، قابلیت اجرا و سرمایه‌گذاری زود بازده را خواهد داشت؟ آیا این سیستم در مقایسه با سیستم‌های دیگر حمل‌ونقل مقرون به صرفه است؟ تا چه حد این سیستم می‌تواند به مسئولان شهری جهت حل مشکلات ترافیکی کمک کند؟ آیا مردمی که از این سیستم حمل‌ونقل در دیگر کشورها استفاده می‌کنند، رضایت کافی دارند؟
مزایای احداث مونوریل در مقایسه با مترو
مونوریل و مترو نسبت به یکدیگر مزایا و معایبی دارند که براساس آنها می‌توان اولویت توسعه هریک نسبت به دیگری را تعیین کرد. در مورد مزایای استفاده از مونوریل نسبت به مترو به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
1- نیاز به فضای محدود در سطح معابر و خیابان‌ها دارد، چرا که فقط ستون‌ها در معابر قرار می‌گیرند.
2- امکان استفاده مسافران از مناظر و جاذبه‌های دیدنی شهر فراهم می‌شود که برای جذب گردشگر، بسیار مؤثر است.
3- با توجه به سرعت پایین و تک ریل بودن مسیر مونوریل، ضریب ایمنی بالایی دارد زیرا احتمال خروج از ریل آن بسیار کم است.
4- اگر طراحی مناسب صورت گیرد و هزینه‌های زیبا‌سازی آن تقبل شود، در زیبا‌سازی شهر و جذب گردشگر بسیار مؤثر است.
5- به‌علت استفاده از چرخ‌های لاستیکی، دارای آلودگی صوتی بسیار پایینی است (هرچند در متروهای پیشرفته دنیا نیز امکان استفاده از چرخ‌های لاستیکی فرآهم آمده است).
6- سازه مونوریل در برابر زلزله بسیار مقاوم است.
7- به‌علت در معرض دید بودن مسیر مونوریل، فضاهای مناسبی جهت تبلیغات به‌وجود خواهد آمد که درآمدزایی بسیار خوبی خواهد داشت.
8- مونوریل‌ها قابلیت عبور از فرازها و نشیب‌هایی با شیب بالا را دارند. به‌عنوان نمونه، مونوریل‌های ساخت شرکت HITACHI تا شیب 6درصد را به راحتی جوابگو هستند.
معایب مونوریل در مقایسه با مترو
البته مونوریل کاستی‌هایی هم دارد که می‌توان آن را از این نظر نیز با مترو مقایسه کرد.
1- به‌علت استفاده از ریل اختصاصی در مونوریل، استفاده از ریل‌های مرسوم در صنعت نقلیه ریلی امکان پذیر نیست. در نتیجه از این قطارها در سایر خطوط ریلی نمی‌توان استفاده کرد. همچنین هیچ کدام از اجزای مونوریل به سایر اجزای قطارهای مرسوم شباهت ندارند، در نتیجه نمی‌توان از قطعات یدکی آنها استفاده کرد.
2- تعویض خط قطار مونوریل در ارتفاع، نیاز به یک طراحی دقیق و صرف هزینه زیاد دارد تا مانع از سقوط یا خروج آن از خط شود. به‌طور کلی، به‌علت این پیچیدگی‌ها و هزینه‌های زیاد، ایجاد یک سیستم فراگیر چند خطه تقریبا ناممکن شده است (تعبیه مسیر جابه‌جایی برای مونوریل در حدود 15برابر طراحی این امکان برای مترو، هزینه در بر خواهد داشت). توجه داشته باشید که در سطح زمین نمی‌توان این جابه‌جایی را انجام داد و حتما باید به‌صورت هوایی انجام شود.
3- مونوریل‌ها برای سرعت‌های بالا طراحی نشده‌اند. نوع ریل و نوع چرخ‌های مونوریل، مانع اصلی افزایش سرعت آنها هستند.
4- در حالت خطر و مواقع اضطراری، تخلیه مونوریل از مسافر در بین 2 ایستگاه غیرممکن است (در بعضی از طرح‌ها برای کل مسیر، یک مسیر ویژه پیاده طراحی و ساخته شده است که به نوبه‌خود هزینه‌های ساخت را بالا می‌برد. در آمریکا احداث این مسیرهای پیاده در اطراف مسیر مونوریل اجباری شده است).
5- حجم جابه‌جایی مسافر در مونوریل در مقایسه با مترو، بسیار کم است.
6- خطر سقوط اشیا و اجزای مونوریل وجود دارد که می‌تواند برای افراد و خودروهای زیر مسیر مونوریل خطرناک باشد. به‌عنوان نمونه در شهر کوا لالامپور در سال 2002 در ماه آگوست، سقوط یکی از چرخ‌های مونوریل روی سر یک نفر از عابرین پیاده، باعث ایجاد جراحات شدیدی در وی شد. در حادثه بعدی یکی از چرخ‌های لاستیکی مونوریل در سیاتل آمریکا سقوط کرد که خسارتی در بر نداشت. به‌تازگی در شهر کوالالامپور، ترکیدن یکی از چرخ‌های مونوریل باعث جراحات مختصری در مسافران شد. در سال 1994 در شهر لاس‌وگاس آمریکا، یکی از محورهای چرخ مونوریل به طول 70سانتی‌متر از ارتفاع 15 متری به زمین سقوط کرد. بسیاری از کارشناسان عقیده دارند برای جلوگیری از سقوط اشیا و اجزای مونوریل به پایین، باید در تمام طول مسیر مونوریل یک محفظه زیر مسیر تعبیه شود که علاوه بر افزایش هزینه ساخت از زیبایی مسیر مونوریل نیز خواهد کاست.
7- ساخت تمام مسیر و ایستگاه‌های مونوریل، در ارتفاع انجام می‌شود که در نتیجه باعث طولانی شدن پروسه ساخت و افزایش هزینه آن می‌شود. اما در مترو، درصورت تامین تجهیزات مدرن ساخت تونل، با سرعت بالا و هزینه کمتر این کار انجام می‌شود و فقط در ایستگاه‌ها ناچار به بستن معابر و کار اجرایی در سطح زمین وجود دارد.
8- از آنجا که مونوریل در مجاورت هوای آزاد قرار دارد، در زمستان و تابستان، تامین دمای مناسب در داخل واگن‌ها و ایستگاه‌ها، هزینه زیادی دربرخواهد داشت.
9- تطابق مونوریل با فضاهای شهری و جلوگیری از لطمه آن به بافت شهر، هزینه احداث مونوریل را افزایش خواهد داد. همچنین به‌علت مجاورت هوای آزاد و آلودگی هوای شهر، شست‌وشو و رنگ‌آمیزی ستون‌ها، مسیر مونوریل و بردهای تبلیغاتی نیز هزینه‌های بهره‌برداری را بالا خواهد برد.
10- از آنجا که حجم جابه‌جایی مسافر در مونوریل پایین است، در ساعات شلوغی ممکن است باعث ایجاد ازدحام مسافر در ایستگاه‌ها شده و این ازدحام به خیابان‌ها و معابر اطراف کشیده خواهد شد.
11- ساخت ستون‌ها و مسیرهای ریلی مونوریل نیاز به حداکثر ایمنی و استحکام دارد تا بتواند در مقابل زلزله مقاوم و مستحکم باشد. در نتیجه هزینه‌های ساخت افزایش چشمگیری دارد.
12- به واسطه مشرف بودن مونوریل به خانه‌های مردم اطراف مسیر، مطمئنا باعث ایجاد نارضایتی در بین ساکنان اطراف مسیر مونوریل خواهد شد. به‌عنوان نمونه در شهر کوالالامپور، مسئولان شهری ناچار شدند برای ایجاد مانع و مات کردن شیشه منازل مسلمانان اطراف مسیر، هزینه‌های زیادی متحمل شوند. در بوستون و نیویورک، خطوط مونوریل به‌دلیل همین مشکل با خطوط مترو جایگزین شدند.
13- با توجه به خاص و لوکس بودن مونوریل و کاربرد کم آن، تعداد شرکت‌های سازنده آن در دنیا کم است. در نتیجه هزینه تامین لوازم و قطعات مونوریل نیز بالاست. همچنین تامین قطعات یدکی وابسته به ارتباط با چند شرکت محدود است و درصورت قطع همکاری به هر دلیل، مونوریل قادر به ادامه فعالیت نیست. به‌عنوان نمونه در متروی تهران، با توجه به شباهت واگن‌ها به واگن‌های راه‌آهن، امکان ورود شرکت‌های سازنده داخلی به این عرصه فراهم شده است. هم‌اکنون شرکت‌هایی مانند واگن‌سازی پارس، واگن‌سازی تهران، ایران‌ابزار، بعضی شرکت‌های خودرو‌ساز و... دارای تجربیات بسیار گرانبهایی در این زمینه هستند و می‌توانند در آینده نزدیک نیاز کشور به واردات تجهیزات، قطعات یدکی و واگن‌های مترو از خارج از کشور را برآورده سازند.
14- سازه باید در تمام مسیر استحکام لازم برای تحمل وزن مونوریل و مسافران را داشته باشد و در تمام طول مسیر تمام سازه یکنواخت باشد. به‌علت غیرقابل تفکیک بودن ریل حرکتی و مسیر مونوریل جهت ایجاد مسیری مناسب و یکنواخت، ساخت مونوریل هزینه بالایی در بر خواهد داشت؛ خصوصا اینکه تمام سازه‌ها در ارتفاع واقع شده‌اند. در سایر سیستم‌های ریلی اینگونه نیست، به‌عنوان نمونه در مترو به‌علت جدا بودن ریل از تونل و مترو، می‌توان مسیر را به قسمت‌های متفاوت تقسیم کرد و هر بخش توسط پیمانکاران متفاوت ساخته شده و در نهایت، ریل توسط پیچ و مهره نصب خواهد شد و یکنواختی و پیوستگی مسیر کار پر هزینه‌ای نخواهد بود.
به‌عنوان نمونه در مونوریل شهر کوالالامپور، پیاده‌رو یا مسیر ویژه تخلیه مسافر در شرایط اضطراری تعبیه نشده است و همچنین دارای عرض کمتری نسبت به مونوریل‌های اجرا شده در آمریکاست. برای ساخت و راه‌اندازی مونوریل در نوادای آمریکا، هزینه‌ای بالغ بر 600 میلیون دلار در نظر گرفته شده است. در شهر چانگ‌کینگ چین در سال 2006، یک خط مونوریل به طول 5.13 کیلومتر در 13 ایستگاه ساخته شد. هزینه ساخت و راه‌اندازی در حدود 430میلیون دلار بر آورد شده است. در شهر دبی، در امارات متحده عربی، برای هر کیلومتر مترو 50میلیون دلار و برای هر کیلومتر خط مونوریل 70میلیون دلار هزینه در نظر گرفته شده است و احداث هر دو را نیز شرکت‌های ژاپنی بر عهده گرفته‌اند.
به‌طور کلی در حالت متوسط بین 30تا50میلیون دلار برای هر کیلومتر مونوریل در سطح جهان در نظر گرفته شده است.هر خط مونوریل سبک در هر روز، توان جابه‌جایی 5 تا 8 هزار مسافر را دارد. مونوریل‌های متوسط هم روزانه در حدود 6تا11هزار نفر را جابه‌جا می‌کنند و هر خط مونوریل سنگین که طول واگن آن در حدود 15 متر است، می‌تواند روزانه، بین 11تا 15هزار نفر را جابه‌جا کند. به‌طور کلی هر خط مونوریل به لحاظ توان ناوبری امکان جابه‌جایی کمتری نسبت به مترو دارد.
همانگونه که مشاهده می‌شود هزینه جابه‌جایی مسافر در خطوط مونوریل (با توجه به حجم پایین مسافر) چندین برابر هزینه جابه‌جایی مسافر در مترو است. با توجه به توضیحات فوق بدیهی است کاربرد مونوریل در جابه‌جایی مسافران شهری نقشی بسیار محدود داشته و فقط در بعضی از شهرهای جهان و در مسیرهایی حداکثر با 10 کیلومتر طول اجرا شده باشد.
در ظاهر ممکن است تصور شود احداث مونوریل با توجه به نیاز نداشتن به تونل نسبت به مترو اقتصادی‌تر است. به‌عنوان نمونه، در سال 1990 در شهر لس‌آنجلس در یک نظر سنجی، بیش از80درصد مردم موافق احداث خطوط مونوریل به‌عنوان جایگزین مترو در شهر بودند اما در نهایت مسئولان شهری، نتایج این نظرسنجی را نادیده گرفته و به توسعه شبکه مترو و شبکه قطار سبک شهری ادامه دادند.
این بحث در بسیاری از شهرهای دنیا وجود داشته است که آیا مونوریل بهتر است یا سایر سیستم‌های حمل‌ونقل شهری؟ ولی در نهایت، ساخت مونوریل در برخی از شهرهای دنیا و آن هم به‌صورت محدود پیگیری شده است و در هیچ شهری در دنیا، طرح‌های مترو، سامانه اتوبوس تندرو و قطار سبک شهری، به‌علت احداث مونوریل متوقف نشده است. خطوط مختلف مونوریل در بیش از 57 کشور جهان درمجموع حدود 237 کیلومتر بوده و بیشتر این طرح‌های اجرا شده، کاربرد تفریحی و گردشگری داشته و در شهربازی‌ها، پارک‌های جنگلی، مراکز تفریحی و باغ وحش‌ها احداث شده است. با توجه به آنچه ارائه شد، به‌نظر می‌رسد لازم باشد در مورد ساخت مونوریل و پیش از اقدامی در این زمینه، شهروندان برای 5 پرسش اول و مسئولان برای پرسش‌های 6 الی9پاسخی بیابند.
1- آیا مونوریل با محوریت حل معضل ترافیک در تهران و شهرهای بزرگ می‌تواند به‌عنوان یک سیستم حمل‌ونقل عمومی مورد استفاده شهروندان قرار گیرد؟
2- آیا به واسطه مشرف بودن مونوریل به خانه‌های مردم اطراف مسیر، شهروندان از ناامنی محل زندگی خویش شکایت نخواهند کرد؟
3- آیا عبور از زیر مسیرهای مونوریل، احتمال سقوط اجسام را با توجه به تجارب حوادث در کشورهای دیگر به عابران القاء نمی‌کند؟
4- با استقرار ستون‌های مونوریل در سطح شهر که عمدتا باعث کور شدن فعالیت کسبه می‌شود، آیا راهکاری برای جلوگیری از این معضل و از رونق افتادن فعالیت کسبه مسیر شده است؟
5- آیا مسیرهای فوق با جلب‌نظر کسبه‌صورت می‌پذیرد؟
6- آیا انتظارات مسئولان شهر با اجرای مونوریل در حل مشکل ترافیک پاسخ داده می‌شود؟
7- آیا با خرید مونوریل می‌توان انتظار انتقال فناوری توسط سازنده را به کشور جهت بومی‌سازی این صنعت و درنتیجه ایجاد زمینه اشتغال‌زایی جدید برای جوانان را داشت؟
8- به ازای اجرای هر کیلومتر از مونوریل چه میزان اشتغال‌زایی خواهیم داشت؟
9- آیا تحریم‌های وارده بر کشور می‌تواند باعث توقف مونوریل در خدمت رسانی به مردم شود؟
