همشهری آنلاین: به هرحال این را می‌دانید که دلفین‌ها از باهوش‌ترین جانوران روی زمین هستند. جانورانی که بیش از ۱۰ گونه از آنها تاکنون در سرتاسر خلیج‌فارس و دریای عمان دیده شده‌اند. برای آنکه با زندگی این جانوران زیبا و منحصربه‌فرد در آب‌های جنوبی ایران بیشتر آشنا شویم، در متن پیش رو، سفری می‌کنیم به خلیج‌فارس و سواحل جزایر آن تا هم آنها را از نزدیک ببینیم و هم با اسرار زندگی‌شان آشنا شویم.
دسته‌جمعی روی آب می‌آیند و دوباره در آب دریا فرو می‌روند. سایه‌شان از روی آب مشخص است و به همین دلیل به راحتی می‌شود آنها را تعقیب کرد. کمی دورتر از ما، قایق دیگری، دستهای دیگر از دلفین‌ها را دنبال می‌کند و هربار با شنیدن صدای جیغ کسانی که در قایق هستند، می‌فهمیم که دلفین‌ها خودی نشان داده‌اند. امروزه تماشای دلفین‌ها به یکی از مهیج‌ترین بخش‌های گردش در جزیره‌های قشم و هنگام تبدیل شده است.
تماشای موجوداتی که میان مردم به هوش و مهربانی معروفند و شکل دهانشان تصویر لبخندی همیشگی را بر صورتشان نقش بسته است. دلفین‌ها به این دلیل که به جای آبشش، از شش برای تنفس استفاده می‌کنند، مدام به روی آب می‌آیند تا نفسی تازه کنند. همین موضوع هم فرصت خوبی برای دیدن آنها در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد تا با هربار دیدن‌شان از خوشحالی جیغ بکشند. به‌راستی کمتر جانوری را می‌توان یافت که این‌چنین برای مردم جذاب باشد.
دیدار با دلفین‌ها
نخستین باری که این موجودات شگفت‌آور را از نزدیک دیدم، حدود سه سال پیش بود؛ با دو نفر از غواصان روی قایق در حال حرکت به سمت جزیره «فارور» بودیم که گروه دلفین‌های «بینی بطری هندی» را دیدیم که در کنار قایقمان رخ‌نمایی می‌کردند. دیدن این موجودات زیبا آن هم به این نزدیکی برایم تجربه‌ای فراموش‌نشدنی بود.
تابستان سال گذشته دوباره آنها را از نزدیک دیدم؛ چند روزی برای تصویربرداری و مطالعه لاشه یک نهنگ عازم جاسک شده بودم و صبح روز سوم توانستم گله بزرگی از دلفین‌های «نواری» را ببینم که با سرعتی خیره‌کننده و در فاصله زیادی از جلوی قایق عبور می‌کردند.
اما من چیز دیگری در سر داشتم؛ هوس شنا و آب‌بازی با این موجودات، که این فرصت را خردادماه امسال به دست آوردم؛ با دوستان برای غواصی به آب‌های شرقی جزیره کیش رفته بودیم که ناگهان از کنار قایق دستهای از دلفین‌های بینی‌بطری خود را نمایان کردند. تصور شنا و بازی با دلفین‌ها در ایران تا قبل از این برایم محال بود اما باید امتحان می‌کردیم.
برای همین چند نفرمان به آرامی به آب زدیم و نزدیک‌شان شدیم. در زیر آب، یکی از آنها علاقه زیادی به بازی نشان می‌داد و مدام با سر به ما علامت می‌داد. نزدیکش رفتم و در کنارش ماندم. فرار نمی‌کرد و مدام چرخ می‌زد. از شدت هیجان یادم رفته بود که باید نفسم را تجدید کنم، برای همین با گیجی به سطح آمدم. کمی نفس تازه کردم و دوباره به زیر آب برگشتم، اما دیگر خبری از آنها نبود. به راستی، چرا دیدن این جانوران تا این اندازه برای آدمی خوشایند است؟
دوستی با دلفین، موضوع تازه‌ای نیست، دلفین‌ها همیشه توسط آدمی ستوده شده‌اند. این موضوع می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد؛ نجات انسان‌ها توسط این موجودات در دریا، آموزش‌پذیری و تقلید رفتارهای بشر و نیز بازی و مهربانی با انسان‌ها می‌تواند بخشی از این دلایل باشد. دلفین‌ها موجوداتی اجتماعی‌اند و نه تنها با بشر بلکه در میان خودشان هم پیوندهای خاص احساسی وجود دارد؛ غرایزی که سبب می‌شود گاهی با هم، به کمک هم‌نوع بیمار و زخمی و یا در حال زایمان خود بروند و او را برای تنفس به سطح آب هدایت کنند.
اما آیا همیشه انسان به آنها احترام می‌گذارد؟ جواب مسلما خیر است. واقعیت این است که دنبال کردن این موجودات با قایق و در بسیاری از موارد برخورد قایق و موتور آن به این موجودات، باعث وحشت و استرس‌های شدید و نیز نقص عضو آنها می‌شود؛ به طور معمول در هر گروه از دلفین‌های خلیج‌فارس، می‌توان افرادی با بدنی زخمی یا ناقص یافت.
این موضوع به‌خصوص در دلفین‌های اطراف جزیره هنگام شدت می‌یابد؛ در میان آنها آثار متعددی از قطع شدن باله‌های پشتی را می‌توان دید که شانس بقای جانور را کاهش می‌دهد. بزرگ‌ترین تهدید برای این جانوران در ایران، صیادی صنعتی است؛ همان چیزی که حدود ۵ سال پیش، باعث کشتار تعداد بسیاری از آنها فقط در یک روز شد و همچنان هم کم و بیش ادامه دارد.
البته این کار فقط محدود به ایران نیست؛ بدترین نمونه بدرفتاری با این موجودات را در «تایجی» ژاپن می توان دید که هر ساله صیادان، از شهریور تا اسفندماه این موجودات را به خلیج‌ها کشانده و آنها را سلاخی و یا برای فروش به دلفیناریوم‌ها و مراکز نمایشی زنده‌گیری می‌کنند. در دانمارک هم به بهانه سنت و بلوغ پسران، مراسم بزرگی از کشتار این موجودات برگزار می‌شود. برزیل و شیلی هم دو کشور مشهور در صید دلفین‌اند.
دوست صیادان
«بوگندو» نامی است برای دلفین که در بین برخی صیادان جنوب ایران رواج دارد. این نام‌گذاری بی‌دلیل نیست؛ بیشتر گونه‌های موجود دلفین در ایران در آب‌های آزاد به سر می‌برند و اصولاً از میگوها، اسکوییدها و نیز دسته‌های ماهیانی مثل دسته‌های باراکودا، تن‌های باله‌زرد، شاه‌ماهی و هوور، موتوماهیان، ساردین‌ها و ... تغذیه می‌کنند.
فساد بافت ماهی‌ها در دهان دلفین‌ها، بوی بدی تولید می‌کند و به همین دلیل هم بوگندو لقب می‌گیرند. رابطه دلفین‌ها و صیادان ایران، فقط به نام‌گذاری خلاصه نمی‌شود و صیادانی هستند که با تعقیب دلفین‌ها به صید می‌رسند. از طرفی وجود این جانوران در دریا نشان از سلامت ماهیان و دریا دارد. «جایی که دلفین‌ها حضور دارند «بَمبَک» (کوسه) وجود ندارد.» این اعتقاد در میان بسیاری از صیادان محلی نوار ساحلی جنوب ایران درباره دلفین‌ها وجود دارد و به همین دلیل هم این جانوران را بسیار دوست دارند.
اعتقادی که تا حدودی هم از نظر علمی درست است؛ چرا که امواج ساطع شده از دلفین‌ها بر اعصاب شنوایی بیشتر کوسه‌ها اثر مخرب و آزار دهنده‌ای دارد و آنها را دور می‌کند اما با این حال تاکنون بر بدن افراد مختلفی از دلفین‌ها، آثار دندان کوسه مشاهده شده است.
محلی‌های جنوب ایران، دلفین‌ها را با اسامی مختلفی چون «کِرابو» در بندرعباس، «دوخَس» در میناب، «پُف‌کو» در قشم، «فیسو» در بوشهر، «گوخو» در جاسک و «سیسکو» در بندر لنگه می‌شناسند. احترام محلی‌ها به دلفین‌ها وقتی خود را به تمامی نشان می‌دهد که دلفینی در تور آنها گیر کند؛ آنها دلفین را آزاد می‌کنند چرا که هم گوشت آن را قابل خوردن نمی‌دانند و هم مرگ این موجود را در تور خود نشانه بدیمنی می‌دانند.
باله‌ها به جای دست
وقتی به دیدار دلفین‌ها می‌رویم، باله‌ها نخستین چیزی هستند که روی دریا از آنها می‌بینیم؛ یک باله پشتی، دوباله سینه‌ای و باله دمی که دلفین به وسیله آنها شنا می‌کند. این باله‌ها در نهنگ‌ها و گراز ماهیان هم دیده می‌شود؛ دستهای از موجودات که آنها را در راسته آب‌بازسانان (Order Cetacea) دسته‌بندی کرده‌اند؛ راسته‌ای از پستانداران با بدنی «دوکی» شکل که تا اینجا که علم می‌داند، دستهای آنها در طول فرایند فرگشت (تکامل) به صورت باله‌های کناری و پاهای آنها به عضوی پارو مانند به نام دم و باله‌های دمی درآمده است. گمان می‌رود که اجداد اولیه دلفین‌ها و نهنگ‌ها، پستاندارانی خشکی‌زی و شبیه اسب آبی بوده‌اند که به مرور خشکی‌ها را به مقصد دریاها ترک کرده‌اند.
تاکنون حدود ۴۰ گونه از خانواده دلفین‌ها (Delphinidae) در دنیا دیده شده‌اند؛ بعضی از اعضای این خانواده را که در مناطق دور از ساحل و در آب‌های باز به سر می‌برند به نام گونه‌های سطح‌زی یا اقیانوسی می‌شناسند و بعضی دیگر از اعضای این خانواده که به ساحل نزدیک‌ترند، به گونه‌های ساحلی نام‌گذاری شده‌اند. گونه‌های اقیانوسی سرعت شنای بسیار بالایی دارند و گفته می‌شود که گاهی سرعت‌شان به بیش از ۶۰ کیلومتر در ساعت هم می‌رسد. در ایران، تاکنون ۱۳ گونه مختلف دلفین و یک گونه پرپویز یا گراز دریایی در پهناب جنوب ایران مورد شناسایی واقع شده که اسامی فارسی و علمی آنها به این ترتیب است: یونس یا خاکستری (Grampus griseus)، سیاه یا دندان کلفت (Pseudorca crassidens)، گوژپشت اقیانوسی (Sousa chinensis)، گوژپشت هندی (Sousa plumbea)، بینی بطری هندی (Tursiops aduncus)، معمولی پوزه‌کشیده (Delphinus capensis)، معمولی عربی (Delphinus tropicalis)، فرفره یا چرخنده (Stenella longirostris)، نواری یا راه‌راه (Stenella coeruleoalba)، پهلو خالدار استوایی (Stenella attenuata)، دندان ناصاف یا دندان مضرس (Steno bredanensis)، فریزر (Lagenodelphis hosei) و قاتل کوتوله ( Feresa attenuata). از میان این گونه‌ها، بیشترین رکورد مشاهده در آب‌های ایران، متعلق به دلفین بینی بطری هندی و دلفین گوژپشت است که هر دو از انواع گونه‌های ساحلی‌اند. بیشترین آمار به گل‌نشینی این موجودات خارق‌العاده در ایران هم به دلفین های فرفره یا چرخنده تعلق دارد.
دلفین‌ها هم‌چون همه پستانداران، خونگرم و بچه‌زایند و به بچه‌های خود در زیر آب شیر می‌دهند. فصل جفت‌گیری در گونه‌های مختلف دلفین بسته به محل و شرایط محیطی متفاوت است؛ ولی عموماً آنها در تمام مدت سال قادر به جفت‌گیری‌اند و به‌خصوص در ایران از اوایل پاییز تا اوایل بهار سال بعد، فصل جفت‌گیری آنهاست که پس از حدود یک‌سال بارداری، تولد نوزادان دلفین با فصل گرم متقارن است. اغلب مشاهده می‌شود که دلفین ماده به هنگام زایمان که در آب‌های کم‌عمق اتفاق می‌افتد، یک یا دو پرستار به همراه دارد تا پس از تولد نوزاد، او را به سطح آب هدایت کنند تا اولین نفس‌های خود را بکشد. نوزاد دلفین، اغلب از ناحیه دُم، از شکم مادر خارج می‌شود و برخلاف دلفین‌های بالغ، مو بر تن دارد.
کلیک کلیک
رادار تصویری، یکی از مهم‌ترین ابزار دلفین‌هاست. گرچه این موجودات بینایی خوبی در آب و خارج از آب دارند، اما با این حال چشمان‌شان در محیط ظلمانی و غیرواضح دریا برای پیدا کردن طعمه آنچنان کارایی ندارد. برای همین بسیاری از دلفین‌ها، با توانمندی در حسی دیگر این مشکل را برطرف کرده‌اند؛ آنها در حس شنوایی خود از رفتار و سازوکاری پیشرفته به نام پژواک‌سازی یا طنین افکنی بهره می‌برند. این سازوکار نوعی تصویرسازی به کمک فراصوت از طریق فرستادن یک رشته کلیک از امواج و دریافت آنهاست؛ به این ترتیب که با پخش امواج از اندام خربزه‌ای شکل مستقر در جلوی جمجمه دلفین، محیط اسکن شده و از برخورد این امواج به موانع و انعکاس آنها به جانور، تصویری ذهنی از محیط برای دلفین ترسیم می‌شود که امکان یافتن مکان دسته‌های شکار را برای آنها ساده می‌کند.
دلفین‌ها به وسیله پژواک‌سازی، قادرند فاصله خود از هدف را با زیرنظر داشتن مداوم اندازه‌گیری زمان بین رفت و برگشت کلیک‌ها، تعیین کنند. آنها سرعت کلیک‌های تولید شده را طوری تنظیم می‌کنند که پژواک انعکاسی در بین کلیک‌های تولید و فرستاده شده، شنیده شود. دلفین‌ها به صورت همگانی و با همیاری یکدیگر اقدام به شکار می‌کنند. وقتی به دسته‌های آنها در جزیره هنگام نگاه کنید خواهید دید که عموماً با آرایش پخش و عریض حرکت می‌کنند تا بتوانند محدوده وسیع‌تری از محیط آبی را اسکن کرده و امکان استفاده بیشتر از پژواک سازی داشته باشند.
دامنه اندازه یک گروه دلفین به دو شکل است؛ یا به صورت گروه‌های کوچک متشکل از ۲ تا ۴۰ نفر هستند که اصطلاحاً به آنها «غلاف» می‌گویند و اغلب در گونه‌های ساحلی مثل دلفین بینی بطری یا دلفین گوژپشت وجود دارد، یا گروه‌های بزرگ‌تری هستند که تا چند صد عضو دارند و به عنوان دسته یا گله شناخته می‌شوند. اکثر گونه‌های سطح‌زی یا اقیانوسی مثل دلفین‌های فرفره و نواری دارای چنین اجتماعاتی هستند. به طور کلی اندازه گروه‌ها در دلفین‌ها، ممکن است به وسیله تعداد دلفین‌های قادر به تعقیب دسته‌های شکار تعیین شود.
بسیاری از گروه‌ها سرپرست‌هایی سفت و سخت و با ملاحظات فردی برتر دارند. اغلب گروه‌های بزرگ هم از نظر جنسیت و سن مخلوط هستند؛ مثل گله چند صدتایی دلفین‌های نواری «جاسک». اما گروه‌های کوچک‌تر به سه شکل گروه‌های هسته‌ای شکل و متمرکز (شامل یک نر و ماده بالغ)، گروه‌های پرورشگاهی (دربردارنده تعدادی ماده و دلفین‌های جوان) و گروه‌های مجرد (شامل نرهای بالغ و نرهای جوان) دیده می‌شوند که در خلیج‌فارس و دریای عمان هر سه شکل این گروه‌ها دیده می‌شود.
فصل دیدار
بهترین فصل برای دیدن دلفین‌ها در ایران بهار و پاییز است؛ چراکه صید در این موقع از سال زیاد و به خصوص حضور تُن‌ماهیان مهاجر در فصل پاییز باعث می‌شود که دلفین‌ها زیاد دیده شوند. یکی از بهترین نقاطی که در ایران برای دیدن این جانوران وجود دارد، دریای عمان و به خصوص دریای بزرگ چابهار است؛ ولی به دلیل وجود جریان ناشی از آب‌های اقیانوسی هند، رفتن به این منطقه عموماً با قایق ممکن نیست. جدای این، بندر جاسک، جزایر هنگام و قشم و همچنین بندر ماهشهر از جمله مکان‌هایی هستند که دلفین‌ها را به خوبی می‌توان در آنها دید. دلفین‌های ساحلی مثل بینی بطری در یک منطقه اسکان موقت پیدا می‌کنند و با کمی گشت زدن می‌توان آنها را پیدا کرد؛ دلفین‌های جزیره هنگام همین شرایط را دارند و زمانی که دریا آرام است به راحتی می‌توانیم آنها را عموماً در ضلع غربی جزیره ببینیم.
علاوه بر این دیدن آنها منوط به رعایت شرایطی از جانب ماست؛ در مناطق مستعد و فصل مناسب و با تعداد حداکثر ۳ نفر بر روی قایق، با صبر و گشت‌زنی، قادر خواهید بود این جانوران باهوش و با احساس را بیابید؛ تنها به یاد داشته باشید سکوت و کنترل هیجان مهم‌ترین چیز در بهتر دیدن و لذت بردن از این زیباترین آفرینش‌هاست؛ چرا که شنوایی اصلی‌ترین حس دلفین‌هاست و صدا آنها را می‌ترساند. علاوه بر این از قایقران خود نخواهید آنها را دنبال کند که مبادا صدمه‌ای به آنها بزنید. بندر جاسک و کُنارک، از دیگر مناطق مهم برای این آبزیان است؛ به خصوص در اینجا، گونه‌های سطح‌زی و اقیانوسی مثل دلفین‌های فرفره و نواری بیشتر رؤیت می‌شود؛ بهترین زمان برای دیدن دلفین‌های جاسک مهر و آبان‌ماه و موقعیتی که بیشتر می‌توان آنها را دید، سمت کوه مبارک یعنی آب‌های غربی این بندر است.
بندر ماهشهر هم محل مناسبی برای دیدن این موجودات زیباست و برخلاف بندر جاسک، در اینجا گونه‌های ساحلی، مثل دلفین بینی بطری و دلفین گوژپشت تراکم بالاتری دارند؛ این امر به دلیل درجه شاخص تنوع زیستی بالای آب‌های حوالی این بندر و هندیجان است؛ چراکه شاخصه تنوع زیستی آب‌های این ناحیه ۳ و بهترین درجه در کل پهناب جنوب را به خود اختصاص داده است. بندر چارک و جزیره کیش هم، در فاصله نه چندان دوری از سمت شرق خود، گروه‌های دلفین بینی بطری را بیشتر در تابستان پذیرای خود می‌کنند. جزایری مثل تنب بزرگ، پورموسی، هندورابی و فارور هم به دلیل امنیت و مرجانی بودن از این بابت مناسب‌اند.
آب‌های بوشهر و به خصوص خلیج نایبند و خارک هم برای دلفین‌ها مکان خوبی محسوب می‌شوند ولی دیدن آنها در این مکان‌ها موردی است. آب‌های پیرامون سه جزیره قشم، لارک و هنگام (جنوب قشم و لارک و ضلع غربی هنگام) به‌خاطر شرایط محیطی، کانون جفت‌گیری دلفین بینی بطری محسوب می‌شود و به همین جهت هر سال از اوایل فصل پاییز تا اوایل بهار سال بعد، گروه‌های مختلفی از این گونه برای جفت‌گیری و تغذیه به این ناحیه مهاجرت می‌کنند.
در این زمان خواهید دید که نرها با دم قوی خود بر سطح آب می‌زنند تا با نشان دادن قدرت خود و شکیبایی در نزاع، رقبا را کنار زنند و ماده را به دست آورند. افراد نر این دلفین‌ها نظام چند همسری دارند و پس از چند روز نامزدی و جفت‌گیری با یک دلفین ماده، دوباره بر سر ماده دیگری نزاع می‌کنند. پس از آن و با گرم شدن آب، این گروه‌ها از هم جدا شده و به آب‌های خنک‌تر مهاجرت می‌کنند. احتمالاً تعدادی از این گروه‌ها به سمت آب‌های غربی‌تر یعنی جزایر فارور و کیش حرکت می‌کنند. به طور کلی دما از استان هرمزگان به سمت استان بوشهر افت می‌کند و همانگونه که ما انسان‌ها از گرما و یا سرما فراری هستیم، دیگر جانداران نیز چنین می‌کنند. بنابراین با چنین شرایط ویژه‌ای در جزیره هنگام، حفاظت مستمر و مسئولانه امری ضروری است و می‌بایست در برخی سیاست‌های حفاظتی تغییر رویکرد داد.
سرنوشت نامشخص دلفین‌های ایران
تخریب اکوسیستم‌های دریایی، کاهش مواد غذایی، گردشگری، صید صنعتی، نرخ بالای صید، شیوه‌های نادرست صیادی، عبور نفت‌کش‌ها، تخلیه آب توازن کشتی‌ها، تصادف با قایق‌ها و کشتی‌ها، شوری و دمای بیش از حد خلیج‌فارس، آلودگی‌های صنعتی، انسانی و زراعی و نیز آب شیرین‌کُن‌ها که بیش از ۸۰ درصد این تأسیسات در دنیا در حوزه خلیج‌فارس وجود دارد و بسیاری موارد دیگر، همگی از عوامل تهدید و جمعیت کم دلفین‌ها در خلیج فارس هستند. این آلودگی‌ها باعث ایجاد سم فراوان در آب و نفوذ به بافت‌های دلفین‌ها می‌شود.
خلیج‌فارس از شلوغ‌ترین و آلوده‌ترین دریاهای دنیاست و دلیل آن هم وجود میادین نفتی و انتقال (ترانزیت) ۹۰ درصد نفت دنیا از طریق این دریاست. حفاظت از پستانداران دریایی اهمیت فراوانی برای اکوسیستم‌های دریایی دارد؛ پستانداران دریایی گوشت‌خوار از جانداران رأس هرم‌های غذایی هستند و نقش فوق‌العاده مهمی در سلامت جوامع و اکوسیستم‌های دریایی ایفا می‌کنند. نظارت بر صید سالانه و تردد کشتی‌ها و نیز مدیریت پایدار گردشگری اولین گام در حفاظت هر چه بهتر این موجودات زیباست. آگاهی بخشی به مردمان ساکن در نوار ساحلی جنوب و همچنین شناخت عادات و رفتار این جانوران از عوامل بسیار مهمی برای حفاظت از آنها در کشورمان است.
صید ضمنی (ناخواسته) این موجودات به صورت گله‌ای در کشورمان از دو دهه پیش تاکنون افزایش یافته و علت بیش از ۹۰ درصد مرگ و میر دلفین‌ها در جهان هم به همین خاطر است. بر اساس قوانین حفاظت از پستانداران دریایی سال ۱۹۷۲ میلادی، آزار و اذیت، شکار و صید، جمع‌آوری و کشتن پستانداران دریایی ممنوع شده است. باید این نکته را بدانیم که تنها دفاع از نام خلیج‌فارس وظیفه ما نیست؛ بلکه حفاظت از سرمایه طبیعی آن نیز از بزرگ‌ترین مسئولیت‌های ماست.
نظر شما