مخالفان و موافقان این طرح بسیارند. از سوی دیگر همیشه این سؤال مطرح است که آیا زندان کارا هست یا نه؟ آیا جنبه اصلاح و تربیتی که برای زندان متصوریم وجود دارد یا خیر؟ و یا اینکه آیا زندان توانسته است در کاهش رفتارهای پرخطر آنها تاثیر بگذارد؟ وقتی این 2بخش در کنار یکدیگر قرارگیرند این سؤال پیش می‌آید که آیا عرضه متادون در زندان ارزشمند است یا خیر؟ در پاسخ به این سؤال تحقیقی با عنوان ارزیابی اقدامات کاهش آسیب در زندان (ارزیابی درمان با متادون) روی 250 نفر از زندانیان اوین، رجایی شهر و قزل حصار توسط دکتر ایرج‌اسماعیلی، دبیر شورای تحقیقات استان تهران با همکاری مؤسسه داریوش برای سازمان زندان‌ها انجام شده است تا نشان دهد آیا متادون در بخش‌های مختلف اعم از رفتارهای پرخطر، ارتکاب جرم، سوءمصرف موادمخدر و ... در مورد مجرمانی که داوطلبانه ترک اعتیاد با متادون را انتخاب کرده‌اند تاثیر دارد یا نه . در گزارش زیر با همراهی محقق به بررسی این پژوهش پرداخته‌ایم.
در پژوهشی که اخیراً صورت گرفته، اقدامات کاهش آسیب در زندان که از روش ارزشیابی مشارکتی استفاده شده است، دیده شده که برنامه‌های درمانی برای افرادی که به زندان وارد می‌شوند بسیار مؤثر و از نظر هزینه نیز به‌صرفه است. به عبارت دیگر منافع متوجه جامعه (کاهش جرم، ارتقای سلامت و افزایش بهبود عملکرد اجتماعی) از هزینه درمان اعتیاد بیشتر است.
به گفته دکتر اسماعیلی، هزینه درمان اعتیاد پانزده برابر کمتر از هزینه‌های مربوط به حبس جرایم موادمخدر است. هر یک‌دلار سرمایه‌گذاری دولت در درمان اعتیاد 7 تا 25 دلار صرفه‌جویی در پی دارد.
امروزه این موضوع که حذف سوء مصرف موادمخدر کار آسانی نیست و زمان‌بر است اصلی پذیرفته شده است و به همین دلیل برنامه‌های مقابله با موادمخدر حول محور کاهش آسیب ارائه می‌شود. بر همین اساس اگر فرد معتاد در یکی از برنامه‌های درمان شرکت کند و نوع، نحوه و زمان مصرف خود را تغییر دهد به‌طوری که برای خود و دیگران خطر کمتری داشته باشد موفقیت نسبی حاصل شده است.
زیانکاهی یا کاهش آسیب به هر اقدامی که خطر بروز آسیب را برای فردی که نمی‌خواهد یا نمی‌تواند رفتار پرخطرش را فعلا تغییر بدهد، گفته می‌شود. در یک کلام زیانکاهی سیاست و برنامه‌ای است که جهت کاهش عواقب منفی و بهداشتی اقتصادی و اجتماعی و سوءمصرف موادمخدر طرح‌ریزی شده باشد، در حالی که‌مصرف‌کننده به مصرف مواد خود فعلا ادامه دهد. البته زیانکاهی لزوما به معنای ترک کامل نیست ولی به‌تدریج کمک می‌کند فرد داوطلب به سمت ترک برود. در زندان‌های مورد بررسی اقدامات کاهش آسیب در قالب واحد‌های ارائه خدمات کلینیک‌های مثلثی ارزیابی می‌شود.
اجزای مهم برنامه کاهش آسیب شامل برقراری ارتباط مؤثر با مصرف‌کنندگان موادمخدر، آموزش آنها به همراه افراد جامعه، درمان مصرف‌کننده با جایگزین‌هایی نظیر متادون و سرنگ و مواد استریل و ضد‌عفونی‌کننده و ارائه حمایت‌های اجتماعی است.
دکتر ایرج اسماعیلی، دبیر شورای تحقیقات استان تهران سازمان زندان‌ها می‌گوید: در حال حاضر درمان نگهدارنده با متادون در بسیاری از نقاط دنیا روش مهمی برای درمان وابستگی به موادمخدر محسوب می‌شود. در این روش فرد وابسته برای چندین سال و حتی تا آخر عمر تحت درمان با متادون قرار می‌گیرد. هرچند ممکن است این روش به قطع کامل مصرف مواد منتهی نشود اما بهبود کارکرد اجتماعی معتادان و کاهش عمده در عوارض جسمی، جرم و جنایت، افت تحصیلی، شغلی، عوارض روانی مانند افسردگی و نابسامانی‌های اجتماعی و خانوادگی را به‌دنبال خواهد داشت.
به گفته اسماعیلی، تجربیات بالینی نشان می‌دهد درصد ترک دوره درمانی توسط بیمارانی که دوزهای پایین متادون را دریافت کرده‌اند، بیشتر بوده و احتمال اینکه این افراد پس از ترک، موفق به قطع کامل مصرف ماده افیونی شوند، بسیار کم است.
به گفته وی بخش نخست این مطالعه به‌صورت پس‌رویدادی و فاز دوم این مطالعه به‌صورت طولی و پیگیری طی یک دوره زمانی 6ماهه انجام شد و برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه اطلاعات جمعیت شناختی، آزمون کیفیت زندگی، آزمون سلامت عمومی، پرسشنامه ایدز و چک لیست‌های محقق ساخته برای بررسی اهداف استفاده شده است.
وی جامعه آماری این پژوهش را 250 نفر اعلام و اضافه کرد: از مجموع 250 نفر پاسخگو، 27 نفر در زندان اوین، 135 نفر در زندان قزل حصار و 88 نفر در زندان رجایی‌شهر به‌سر می‌برند که از این تعداد، 194 نفر مرد و بقیه زن هستند و 60درصد از این تعداد سابقه
زندانی شدن داشته‌اند.
اسماعیلی گفت: در بررسی‌های این پژوهش مشخص شد به‌دلیل اعتیاد، 98 نفر از مددجویان قبل از اینکه زندانی شوند شغل خود را از دست داده‌اند،125 نفر مشکلات و درگیری‌های خانوادگی داشته‌اند، 51 نفر همسرشان طلاق گرفته است، 137 نفر امکانات مالی خود را از دست داده‌اند، 102 نفر دوست خود را از دست داده‌اند، 82 نفر مرتکب جرم شده‌اند، 30 نفر از سربازی فرار کرده‌اند، 48 نفر از منزل فرار کرده‌اند، 124 نفر ترک تحصیل کرده‌اند، 50 نفر از مدرسه اخراج شده‌اند، 47نفر وسایل منزل خود را فروخته‌اند، 34 نفر اشیای گران‌قیمت همسر و فرزند خود را فروخته‌اند و 27 نفر وسایل قیمتی نزدیکان و آشنایان را سرقت کرده‌اند.
زندانیان مشکلات مشترکی دارند. این اشتراک معمولا در مواردی چون خشونت، خودزنی، خالکوبی با‌وسایل آلوده مشترک، تزریق مشترک، رفتارهای جنسی محافظت نشده و آلودگی به ویروس HCV ، HBV، HIV و وجود آبسه‌های مصرف تزریق و... مشاهده شده است.
دکتر اسماعیلی با اشاره به اینکه روش اصلی در ایران استفاده از کلینیک‌های مثلثی است، گفت: برنامه‌های کاهش آسیب در زندان‌های ایران شامل کنترل اعتیاد تزریقی، کنترل رفتارهای محافظت‌نشده جنسی، کنترل انتقال از طریق لوازم شخصی، توزیع لوازم استریل خالکوبی، فراهم کردن خدمات بهداشت روانی برای کنترل خشونت و خودزنی است.
درمان با متادون یکی از مواردی است که خیلی از زندانیان دوست دارند با رفتن به بند متادون به آن بپیوندند. در این تحقیق با این پرسش که اگر اعتیاد برطرف شود کدام بعد از زندگی آنها تغییر خواهد کرد از افراد دریافت‌کننده خدمات نظرخواهی شده است.
از 4 گروه مددجو، خانواده آنها، کارکنان زندان و کارکنان بخش بهداشت زندان در قالب 4پرسشنامه سؤالاتی پرسیده شده است. در یک دوره 6 ماهه مواردی همچون سلامت جسمانی، سلامت روانی، کیفیت زندگی و حیطه‌های زندگی آنها مورد ارزیابی قرار داده شده است.
اسماعیلی می‌گوید: در پایان این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که درمان با متادون به بهبود وضعیت سلامت جسمانی و روانی و همچنین کیفیت زندگی مددجویان کمک می‌کند ولی در عین حال مسائل اقتصادی مددجویان و مشکلات مربوط به آنها همچنان پابرجاست.
کیفیت زندگی و سلامتی روانی از جمله مواردی است که در مورد زندانیان بررسی شد. افسردگی، اضطراب، ترس، روانپریشی و روان‌نژندی از موارد شایعی است که در زندان‌ها علاوه بر کیفیت پایین زندگی مشاهده می‌شود. اما کسانی که خدمات بهداشت روانی را دریافت کرده‌اند اختلالات روان‌تنی، اضطراب، عملکرد اجتماعی و افسردگی‌شان کاهش چشمگیری داشته است. لازمه این کار نیز مدیریت مصرف مواد است که فرد با داشتن مشخصه‌هایی چون صداقت، تمایل به تغییر الگوی مصرف و یادگیری مهارت‌های لازم برای تغییرات مهم می‌تواند آن را اعمال کند.
در کیفیت زندگی 8 بعد از انواع و اقسام سلامت مورد بررسی قرار گرفته است که به گفته دکتر اسماعیلی تغییرات واضحی ایجاد شده به جز در نقش احساسی آنها.
دکتر اسماعیلی می‌گوید: در مواردی که جسم فرد معتاد درمان می‌شود باز مشاهده می‌شود که هنوز نظرش نسبت به‌خود مثبت نمی‌شود. در پایان این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که درمان با متادون به بهبود وضعیت سلامت جسمانی و روانی و همچنین کیفیت زندگی مددجویان کمک می‌کند ولی در عین حال در مواردی که فرد با مسائل اقتصادی درگیر است (درآمد، محل سکونت و تغذیه) وضعیت با درمان با متادون نیز تغییر چشمگیری نمی‌کند.
او می‌گوید: خدمات ارائه شده به این گروه درمان با متادون توانسته بر 10 زمینه زندگی این افراد ( استفاده از خدمات و برنامه‌های کاهش آسیب، راه‌حل‌های مشکلات حقوقی، بهبود روابط خانوادگی، راه‌های بهبود خود، راه‌های مهار احساسات منفی، مشکلات سلامتی و از همه مهم‌تر راه‌های مقابله با سوء مصرف موادمخدر) تاثیر مثبت بگذارد.
وی در مورد مشکلات این پژوهش که ابتدا قرار بود به‌صورت کشوری اجرا شود، می‌گوید: در زندان پنسیلوانیا سالانه 20 هزار نفر از زندان مرخص می‌شوند و 19 هزار و 500 نفر آنها با زندان و فرایند درمان و کنترل اعتیاد و جرم در ارتباط هستند درصورتی که به گزارش مرکز مراقبت از خروج، بسیاری از زندانیان پس از زندان گم می‌شوند و نمی‌توان آنها را پیدا کرد. وی در پایان گفت: ما مشکل قرص متادون یا شربت تریاک نداریم، نکته‌ای که وجود دارد این است که نحوه توزیع آن‌که منجر به مشکل جدید نشود برایمان مسئله است. در عین حال مشکلات اقتصادی با متادون برطرف نمی‌شود و باید برای آن راه حل دیگری پیدا کرد.
معتادی که یک دقیقه تزریق کردنش را به تاخیر می‌اندازد محترم است. آن یکی که تزریقش را به روش‌های غیرتزریقی تبدیل می‌کند احترامش دو چندان می‌شود. مسئله این است که بپذیریم درمان اعتیاد فرایندی زمان‌بر است و با هر کدام از روش‌های معمول این کار صورت بگیرد تاثیرات جسمی، روانی و اجتماعی خواهد گذاشت.
