اگر چه بسیاری از پژوهندگان و محققان و حتی کسانی‌که خرده اطلاعاتی از ادبیات دارند، فقط فرهنگ معین را می‌شناسند، اما تحقیق‌ها و تتبعات علمی و ادبی ایشان در عرصه ادبیات به همین فرهنگ 6جلدی خلاصه نمی‌شود.
گرچه این اثر، از وزین‌ترین کارها و ماندگارترین کارهای آن زنده‌یاد است، اما او در دیگر زمینه‌های علمی و ادبی یدی طولا و در عین معتبر داشت. مقاله زیر به کارها و دیگر اثرهای این دانشی‌مرد می‌پردازد. البته به‌دلیل فضای کم صفحه فقط به‌طور مختصر به زندگینامه او پرداخته شد.
گرچه با تفحصی کوتاه می‌توان شرح کامل زندگینامه او را در سایت‌های مختلف خواند. دکتر محمد معین سال 1294شمسی در شهر رشت متولد شد و دوره ابتدایی را در دبستان اسلامی و دوره اول متوسطه را در این شهر طی کرد. دوره متوسطه (ادبی) را در دارالفنون تهران به پایان رسانید و سال 1313 در رشته ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی لیسانس گرفت.
سال 1326 از پایان‌نامه دکترایش به‌عنوان «مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات پارسی» دفاع کرد و نخستین دکتر ادبیات فارسی در ایران شناخته شد و از آن پس به سمت دانشیار و سپس به سمت استادی کرسی (تحقیق در متون ادبی)در دانشکده ادبیات برگزیده شد.
دکتر محمد معین از آغاز سال1325 شمسی که طبع لغت‌نامه علامه دکتر علی‌اکبر دهخدا طبق قانون در مجلس شورای ملی شروع شده بود در این امر خطیر به همکاری برگزیده شد و در دی‌ماه سال 1334 با موافقت دهخدا که سازمان لغت‌نامه از منزل شخصی به مجلس منتقل شد، طبق وصیت نامه دهخدا دکتر معین به ریاست آن منصوب شد.
آثار دکتر محمد معین:
الف – تصنیف و تالیف
ستاره ناهید یا داستان خرداد و امرداد (نثر و نظم)؛ حافظ شیرین سخن؛ یوشت فریان « مرزبان نامه (فارسی – روسی) ؛یک قطعه شعر در پارسی باستان (فارسی – انگلیسی) ؛علامه محمد قزوینی؛ شاهان کیانی و هخامنشی در آثار الباقیه؛ دو جزو یادنامه پور داوود؛ روز‌شماری در ایران باستان و آثار آن در ادبیات فارسی به ضمیمه رساله نوروز و سی روز ماه، تالیف محسن فیض کاشانی؛ ترجمه آثار و احوال پور داوود
مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات فارسی (با مقدمه مشروح به زبان فرانسوی به قلم پروفسور هنری کربن)؛ شماره هفت و هفت پیکر نظامی (فارسی – انگلیسی)؛ حکمت اشراق و فرهنگ ایران؛ قاعده‌های جمع در زبان فارسی (طرح دستور زبان فارسی)؛ اسم مصدر، حاصل مصدر؛ امیر خسرو دهلوی
برگزیده نثر فارسی (دوره‌های سامانیان و آل بویه)؛آیینه سکندر؛ اضافه (صرف دستور زبان؛ هور قلیا؛ لغات فارسی ابن‌سینا؛ چاپ دوم، برگزیده شعر فارسی (دوره‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان و آل بویه)؛ نصرالدین طوسی (زبان و ادب پارسی)
ب – تصحیح کتب:
دانشنامه علائی تالیف ابن‌سینا (این کتاب توسط‌هانری ماسه و محمد آشنا، به زبان فرانسوی ترجمه و طبع شده)-چهارمقاله، تالیف نظامی عروضی سمرقندی چاپ اول و چاپ بعدی در سال‌های 1333 و 1334 – 1336 -مجموعه اشعار دهخدا (با مقدمه مشروح در ترجمه احوال و آثار وی)- جامع الحکمتین
تالیف ناصر خسرو به همراهی پروفسور هنری کربن فرانسوی (فارسی – فرانسوی)-شرح قصیده ابوالهیثم به همراهی پروفسور هنری کربن (فارسی – فرانسوی)-برهان قاطع تالیف محمد حسین بن خلف تبریزی در 4 مجلد- جوامع الحاکایات تالیف سدسد الدین محمد عوفی -عبد العاشقین تالیف روزبهان بقلی شیرازی به همراهی پروفسور هنری کربن (فارسی – فرانسوی)
ج – ترجمه:
-روانشناسی تربیتی، ترجمه از (علم النفس و آثار فی التربیته و التعیم) (عربی)تالیف الجارم و مصطفی امین؛ کتیبه‌های پهلوی ترجمه Pahlavi inscriptions (انگلیسی) به قلم و. ب. هنینک w-B.Hening ؛ خسرو کراتان و ریدک وی (پهلوی)؛ ایران، تالیف دکتر – گریشمن(از فرانسوی و انگلیسی)...
د – مقالات:
بیش از 214 مقاله در موضوعات ادب، تاریخ، ادیان، ایران دوره قبل از اسلام و عهد اسلامی، تاریخ ادبیات، آثار باستان، علوم تربیتی و...
هـ – فرهنگ نویسی:
سلسله فرهنگ‌های دکتر معین شامل 3 گروه زیر است:
الف – فرهنگ‌های عمومی: شامل شش گروه (فرهنگ مشروح بزرگ –متوسط –کوچک –مختصر و فرهنگ جیبی)
ب – فرهنگ‌های اختصاصی مربوط به زبان و ادبیات به شرح زیر:
1. فرهنگ فارسی از لحاظ ریشه‌شناسی و لغت‌شناسی؛
2-از لحاظ دستور زبان فارسی؛
3 -تلفظ‌های مختلف و تاریخ آنها؛
4-املاء (رسم‌الخط) و همچنین فرهنگ فارسی تصحیفات و تحریفات؛ مترادف و متضاد؛ فرهنگ فارسی از لحاظ تاریخ استعمال لغات؛ فرهنگ فارسی از لحاظ مورد استعمال و نکات ادبی
ج- فرهنگ‌های موضوعی:
فرهنگ عروضی فارسی؛ فرهنگ هنری (موسیقی، مینیاتور، مجسمه‌سازی، معماری، عکاسی، صحافی، تذهیب و غیره)؛ فرهنگ طبیعی (جانورشناسی، گیاه‌شناسی، فیزیک و شیمی)
4.فرهنگ پزشکی:
از میان فرهنگ‌های عمومی دکتر محمد معین فرهنگ متوسط فارسی را که برای دانشجویان، نویسندگان، گویندگان، بازرگانان، ایران‌شناسان و غیره قابل استفاده است در 6 مجلد تدوین کرد. این فرهنگ شامل سه بخش لغات، ترکیبات و اعلام است.
او در ابتدا در نظر داشت دوره فرهنگ متوسط فارسی را در 4 مجلد تدوین کند (3 مجلد شامل لغات و ترکیبات خارجی و یک مجلد شامل اعلام) ولی در عمل، به سبب افزونی مواد مربوط به لغات و اعلام تاریخی و جغرافیایی و شرح و بسط آنها فرهنگ فارسی را در 6 مجلد تدوین کرد که 4 مجلد اول شامل لغات و ترکیبات خارجی و 2 مجلد آخر (پنجم و ششم) شامل اعلام.
ویژگی‌های فرهنگ معین:
فرهنگ (متوسط) معین شامل 3 بخش لغات، ترکیبات خارجی و اعلام آن است که هر‌کدام از این 3 بخش دارای مشخصاتی است که فهرست‌وار به شرح زیر است:
الف – بخش لغات شامل (مواد، املاء، تلفظ، اصل و ریشه، دستور، معانی و مفاهیم، شواهد و امثله، مترادف و متضاد، توضیح، لغات مصوب فرهنگستان)
ب – بخش ترکیبات خارجی شامل (مواد املاء، تلفظ، اصل و ریشه، دستور، معانی و شرح اعلام، شواهد، توضیح، تواریخ، نامهای مصوب فرهنگستان) است.به‌طور کلی با استفاده از فرهنگ معین می‌توان اطلاعاتی از لغات و اصطلاحات فارسی (ایرانی، عربی، ترکی، مغولی، هندی و لغات زبان‌های اروپایی مستعمل در فارسی)اعم از فصیح و عامیانه پی برد و آگاهی از تلفظ، معرفت بر ریشه و وجه اشتقاق و ترکیبات و ترکیبات کلمات.
دکتر محمد معین معتقد است که هیچ فرهنگ کاملی کار یک تن نباید باشد و
نمی تواند باشد. معین در فرهنگ خود از300 هزار فیش که با همکاری گروهی از دوستان فاضل و بالغ بر 400 دانشجو در طی 20 سال فراهم کرده استفاده کرده است.
دکتر عبدالحسین فرزاد می‌گوید: «صداقت و تقوای علمی، مشهورترین خصیصه دکتر معین بود و لذا علامه علی‌اکبر دهخدا نویسنده و شاعر و متفکر بزرگ، دکتر معین را به‌عنوان نزدیکترین همکار و مشاور خویش برگزید و همین صداقت و درستی او بود که شاعر بزرگ دوران معاصر ایران نیما یوشیج را بر آن داشت تا آن حرکت جاودانه را در مورد دکتر معین انجام دهد.»
چه نیما یوشیج در وصیت نامه خود آورده بود: « بعد از من هیچکس حق دست زدن به آثار من را ندارد، به جزء دکتر محمد معین، اگر‌چه او مخالف ذوق من باشد... دکتر محمد معین که مثل صحیحی علم و دانش است کاغذهای مرا باز کند... دکتر محمد معین که هنوز او را ندیده‌ام مثل کسی است که او را دیده‌ام. اگر شرعا می‌توانم قیم داشته باشم، دکتر محمد معین قیم من است ولو اینکه او شعر مرا دوست نداشته باشد...»
همشهری استانها
