جایگاه نظریه‌پردازی در فهم واقعیت‌های سرزمین‌های اشغالی

همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: کتاب«اندیشیدن به فلسطین» اثری فلسفی و جامعه‌شناختی به قلم رونیت لنتین، نویسنده و جامعه‌شناس ایرلندی‌اسرائیلی است که محتوای آن به شکل مجموعه مقاله از نویسندگان فلسطینی، اسرائیلی، ایرانی، آمریکایی، ایرلندی و ... منتشر شده بود. این کتاب به بررسی وضعیت کنونی فلسطین از زاویه فلسفی، جامعه‌شناسانه و حقوق بشری می‌پردازد. قبل از پرداختن به فصل‌ها و جزئیات این کتاب، یادآوری یک نکته کلیدی درباره محتوا و ساختار کتاب حاضر خالی از لطف نیست. این‌که شاید عادت کرده باشیم مسئله‌ فلسطین را صرفا از دیدگاه بعضا تکراری و کسالت‌آور روابط بین‌الملل و در سطح کلان‌روایت‌های رسمی پیگیری کنیم. با این حال، ناگفته پیداست که اگر ما ابزارهای تئوریک و مفهومی کارآمدی را در اختیار داشته باشیم، خواهیم توانست تحلیل‌های متفاوتی از رویدادهای عادی در مورد ماجراهای اطراف خود ارائه دهیم. مزیت کتاب‌هایی از قبیل همین مجموعه مقالات این است که با توسل به کاربست نظری اندیشمندان مطرح غرب و شرق، غنای تحلیلی ما در حوزه‌ مطالعات فلسطین را توسعه می‎دهد. این کتاب دریچه‌ دیگرگونه‌ای برای فهم پروبلماتیک فلسطین می‌گشاید. نویسندگانی که آثارشان در این کتاب آمده است، کوشیده‎اند با بهره‎گیری از دیدگاه‎های اندیشمندانی چون کارل اشمیت، میشل فوکو، جرجو آگامبن، فرانتس فانون، ادوارد سعید، والتر بنیامین، هانا آرنت، جودیت باتلر و دیگران خوانشی متفاوت از اکنونیّت مسئله‌ فلسطین ارائه دهند. در این کتاب با طیف وسیعی از ابزارهای مفهومی از قبیل امر سیاسی، تصمیم‌گرایی، زیست‎سیاست، شورش دانش‌های تحت انقیاد، ضد تاریخ، وضعیت استثنایی، حیات برهنه، هوموساکر، خشونت ناب و مواردی از این دست، موضوع اشغال استعماری فلسطین با رویکردی فلسفی، حقوقی و جامعه‌شناسانه بررسی شده است. یکی از ایده‌های مرکزی این کتاب، بررسی کاربردپذیری پارادایم وضعیت استثنایی در سرزمین‌های اشغالی است. فرهاد قربان زاده ربطی، مترجم کتاب«اندیشیدن به فلسطین» درباره این اثر گفته است، کتاب‌هایی که تا به امروز در این حوزه به زبان فارسی ترجمه و یا نگارش شده اند، عمدتاً از مجرای سیاسی، دیپلماتیک و روابط بین‌الملل به این موضوع توجه داشته‌اند، اما اندیشیدن به فلسطین به صورت تئوریک به بحث امروز سرزمین‌های اشغالی از زاویه فلسفی، جامعه‌شناسانه و حقوق بشری می‌پردازد. نویسنده‌ها در این کتاب از ابزارهای مفهومی و آرای اندیشمندان بزرگ جامعه‌شناسی و فلسفه چون میشل فوکو، کارل اشمیت و جورجو آگامبن، ادوارد سعید، هانا آرنت و دیگران استفاده کرده و محور و پرسش اصلی خود را بر نظریه وضعیت استثنایی اشمیت و آگامبن بنا کرده‌اند. در واقع مسئله اصلی کتاب این است که آیا با کاربرد نظریه وضعیت استثنایی آگامبن، می‌توان به تحلیل اوضاع سرزمین‌های اشغالی پرداخت؟  نویسندگان در این کتاب، ضمن قبض و بسط نظری پارادایم وضعیت استثنایی، کاربردپذیری این پارادایم در سرزمین‌های اشغالی را بررسی می‌کنند. مسئله اصلی کتاب، زمان و نحوه به تعلیق درآمدن قانون از سوی حاکمیت است و این‌که آیا جوهره‌ تعلیق موقتی بودن است یا امکان وضعیت استثنایی دائم هم وجود دارد؟ سوال دیگر در این رابطه این است که اگر بخواهیم وضعیت سرزمین‌های اشغالی را با نظریه وضعیت استثنایی آگامبن بررسی کنیم، آیا به موجودیت اسرائیل اعتبار بخشیده ایم؟ نکته مهم در این رابطه این است که وضعیت استثنایی در فلسطین نه به عنوان یک برهه مشخصی از تاریخ برای به‌سامان کردن امور، بلکه به عنوان یک وضعیت استثنایی و اضطراری مستمر و همیشگی شکل گرفته است. لذا نظریه‌پردازانی چون ایلان پاپه معتقدند آنچه در سرزمین‌های اشغالی رخ می‌دهد، وضعیت سرکوب و خشونت است. قانون در این وضعیت، به‌طور همیشگی به حالت تعلیق درمی‌آید و جای خود را به خشونت ساختاری می‌دهد. استدلال اندیشمندانی چون ایلان پاپه این است که در صورت قبول کاربردپذیری پارادایم وضعیت استثنایی در اسرائیل و سرزمین های اشغالی، در واقع اسرائیل را هم رده با دموکراسی های مدرن غربی قرار می‌دهیم در صورتی که این‌طور نیست. این کتاب یک اثر آکادمیک و تئوریک است. در واقع حتی اگر انتخاب موضوع برای نویسندگان این کتاب، برآمده از ارزش ها و نظام ارزشی آنها باشد، که ماکس وبر از آن تحت عنوان  «ربط ارزشی» یاد می‌کند، اما تحلیل‌های انجام‌شده در مقالات تا حدود زیادی با «بی طرفی ارزشی» و به‌دور از ایدئولوژی‌زدگی انجام شده است. وی وجه تمایز این کتاب عینیت و فاصله گیری از احکام ارزشی است. البته ناگفته نماند که مواجهه چپ گرایانه با مساله فلسطین، در کنار تحلیل های علمی، همواره خصلت انتقادی‌اش را با خود به همراه دارد و ضمن وفاداری به رهیافت‌های تئوریک، در دام گزارش نویسی بی خاصیت نمی‌افتد. در واقع رویکرد تئوریک نویسندگان این کتاب، تناقضی با روح انتقادی آن ندارد و با توجه به این که نویسندگان متعددی مقاله های این کتاب را نوشته‌اند، این موضوع در قلم هر یک از نویسندگان با شدت و ضعف متفاوتی دیده می شود. مخاطب اصلی این کتاب، دانشجویان و دانشگاهیان رشته‌های حقوق، جامعه‌شناسی، فلسفه، روابط بین الملل و علوم سیاسی است. در این کتاب با طیف وسیعی از ابزارهای مفهومی از قبیل امر سیاسی، تصمیم‌گرایی، زیست‎سیاست، مرگ‌سیاست، شورش دانش‌های تحت انقیاد، ضد تاریخ، وضعیت استثنایی، حیات برهنه، هوموساکر، خشونت ناب، دولت نژادی، فلسطینی‌سازی نژادی و مواردی از این دست، موضوع اشغال استعماری فلسطین بررسی شده است.