همشهری - محمد سرابی: فصل سرد رسیده و گرمخانه‌های شهرداری تهران پذیرای کارتن‌خواب‌ها هستند. ون‌های شهرداری در شهر گشت می‌زنند و کارتن‌خواب‌ها را از پارک‌ها، کنار پل‌ها و خیابان‌ها به مراکز نگهداری هدایت می‌کنند. خدمات شهرداری تهران برای بی‌خانمان‌ها باعث شده است که در سال‌های اخیر با وجود سرمای هوا در پاییز و زمستان موردی از فوت به این دلیل ثبت نشود. تماس‌های شهروندان برای جمع‌آوری کارتن‌خواب‌ها نقش مهمی در این کار دارد. شهرداری‌ها فضای عمومی شهر را با نیمکت و دیگر مبلمان شهری تجهیز می‌کنند، اما نه به این قصد که خوابگاه بی‌خانمان‌ها شود. در جایی که با مشکل اقامت بی‌خانمان‌ها روبه‌رو باشد، نیمکت‌ها را به شکلی می‌سازند که نشود روی آنها دراز کشید. معماری دفاعی یا خصمانه (Hostile architecture) یک مفهوم رایج در مبلمان شهری و معماری ورودی و محوطه ساختمان‌هاست؛ آن هم در شهرهای پیشرفته آمریکا و اروپا مانند لندن.
فقط برای نشستن
یک روش رایج برای اینکه کسی نتواند برای مدت طولانی روی نیمکتی بنشیند یا بخوابد، شیبدار کردن سطح نشیمن است. هر کسی‌که روی سطح شیبدار نشسته باشد باید دائما تعادل خود را حفظ کند وگرنه پایین می‌افتد. روش دوم تقسیم کردن نیمکت‌های چند نفره با ایجاد دسته‌هایی در وسط آنهاست. این نیمکت‌ها برای نشستن مناسب هستند، اما نمی‌شود رویشان خوابید؛ زیرا دسته وسطی مانع می‌شود. این نمونه‌ها در ژاپن و انگلیس در نقاطی مانند ایستگاه‌های اتوبوس دیده می‌شود.
در سال‌های ۹۰میلادی نوعی مبلمان شهری به نام Serpentine Bench رایج شد که به شکل نیمکت‌هایی با سطح نشستن منحنی شبیه به جاده‌های پرپیچ و خم بود. این نیمکت‌ها ظاهر هنرمندانه‌ای داشتند و برای استراحت موقت مناسب بودند، اما طول پیچ و خم‌ها به شکلی محاسبه شده بود که کسی نتواند رویشان دراز بکشد.
چند سال قبل روزنامه نیویورک‌تایمز موارد معماری دفاعی را در این شهر بررسی کرد. با وجود اینکه در دهه گذشته فضای عمومی بیشتری مانند میدان‌ها و پارک‌های جدید ساخته شده بود و محدوده‌هایی که به‌خودروها اختصاص داشت در اختیار پیاده‌ها قرار گرفته بود، اما معماری دفاعی بیشتر در شهر به چشم می‌خورد. منتقدان این کار عقیده دارند که در دوران بحران بی‌خانمانی نباید شهر را علیه آنها تجهیز کرد، اما موافقان می‌گویند برای حفظ نظم اجتماعی باید مانع اقامت طولانی کارتن‌خواب‌ها در فضای عمومی شهر شد؛ در غیراین صورت نرده‌ها و حفاظ‌های عادی ساختمان‌ها هم باید برداشته شوند. در بعضی موارد مانند میدانگاه خیابان ۵۶شرقی هیچ نیمکتی وجود ندارد و برخی از فضاهای عمومی که قبل از سال ۱۹۷۵ساخته شده‌اند بدون توجه به مبلمان شهری طراحی شده‌بودند. توضیح اصلی طرفداران معماری دفاعی این است که اگر در پارک‌ها کسانی روی نیمکت‌ها بخوابد یا اسکیت‌بازی کند، هدف اصلی ساخت نیمکت‌ها یعنی استراحت کوتاه‌مدت کنار گذاشته می‌شود.
پارک عشق
پارک شهر فیلادلفیا با نماد بزرگ و قرمزرنگ کلمه عشق افتتاح شد تا محلی برای عکس گرفتن باشد، اما مراجعه‌کنندگان به این پارک در همه طرف با نیمکت‌های نرده‌دار و میخکوبی روبه‌رو می‌شوند که فضای نشستن را محدود کرده است. نصب نرده‌های تیز برای جلوگیری از خوابیدن روی حاشیه باغچه‌ها از سال ۲۰۰۵شروع شد و در سال ۲۰۰۷با افزایش تعداد بی‌خانمان‌ها در این پارک باز هم بیشتر شد.
در سال‌های ۸۰ و ۹۰ میلادی میادین مرکز منچستر در انگلیس محل تجمع افراد زیادی بود که بخشی از آنها بی‌خانمان بودند. پس از چند مورد درگیری بین آنها که منجر به مرگ چند نفر شد، شورای شهر با موافقت ساکنان محله‌های اطراف رفت‌وآمد در بخشی از این میدانگاه‌های قدیمی را محدود کرد و بعضی از قسمت‌های آن را با ایجاد موانعی بست.
در سال ۲۰۲۳ مشخص شد که اقامت در گوشه و کنار خیابان‌های هنگ‌کنگ برای بی‌خانمان‌ها سخت‌تر شده است؛ درحالی‌که تعداد بی‌خانمان‌ها در طول یک دهه براساس آمار اداره کل رفاه اجتماعی این شهر ۳برابر شده است. در این مدت سرپناه‌های موردنیاز این افراد فقط اندکی رشد کرده بودند. برخی فضاهای کوچک زیرپل‌ها و پله‌ها با نرده و گلدان‌های بزرگ مسدود شده است. با وجود اینکه هنوزهم کارتن‌خواب‌ها در این نقاط چادر می‌زنند، اما مجسمه‌ها و کاشی‌های میخ‌دار یا موانع دیگر این فضا را محدود کرده است.
یکی از کاربردهای معماری خصمانه جلوگیری از حرکات اسکیت‌بازها روی نرده‌ها و نیمکت‌های سنگی است. اسکیت‌سوارهای جوان روی لبه باغچه‌ها یا پله‌های سنگی و بتنی سرعت می‌گیرند و حرکاتی مانند پرش را انجام می‌دهند. برای جلوگیری از این کار قطعه‌های کوچک فلزی در فاصله‌های بلند روی لبه‌ها نصب می‌شوند. این قطعه‌ها تیز و آسیب‌رسان نیستند، اما مانع سرعت گرفتن اسکیت‌ها می‌شوند. نوع دیگر قطعه‌های فلزی روی سطوح شیبدار مانند نرده‌های سنگی پله‌ها نصب می‌شوند که برای بازی کودکان خطرناک هستند. بچه‌ها و گاهی نوجوان‌ها یا بزرگسالان از این سطوح مانند سرسره استفاده می‌کنند که ممکن است به سقوط و آسیب دیدن آنها منجر شود. نصب قطعات فلزی جلوی این کار را می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: تعریف کاربردی زیبایی‌شناسی و مبلمان شهری
در سال ۲۰۱۰در ایستگاه‌های قطار شهر مالمو سوئد ۲نوع نیمکت نصب شده بود؛ یکی با دست‌های فلزی جدا شده بود و دیگری آنقدر کوچک و کج بود که تقریبا به‌عنوان محل نشستن قابلیت استفاده نداشت.
در سال ۲۰۱۵ صندلی‌های ایستگاه مرکزی استکهلم با نیمکت‌های چوبی پرپیچ و خم عوض شدند. نیمکت‌های چوبی با دسته‌های فلزی از هم جدا شده‌اند تا در روزهای سرد سال محل تجمع بی‌خانمان‌ها نشوند.
در سال ۲۰۲۱تعدادی از نیمکت‌های ایستگاه‌های متروی نیویورک جمع‌آوری شدند و حساب شرکت مترو در شبکه اجتماعی توییتر اعلام کرد که دلیل این کار بیتوته‌کردن بی‌خانمان‌ها بوده است.
بیشتر بخوانید: مجله مفاهیم معماری
دیوارهای سنگی
معماری دفاعی یک پدیده جدید نیست. در شهرهای قدیمی اروپا هم ساختمان‌های دولتی مانند قلعه‌ها و کاخ‌ها برای دورکردن گداها و آواره‌هایی که در اطرافشان پرسه می‌زدند، راه‌هایی داشتند. قسمت‌های پایین دیوارها با شیب ساخته می‌شد و بعد از ساخت، کنج‌ها را پر می‌کردند تا کسی نتواند در آنجا بنشیند یا بخوابد. در شب‌های سرد اروپا، این زاویه‌های بسته نمای ساختمان، پناهگاه بی‌خانمان‌ها از وزش باد و بارش برف بود. در قرن ۱۹که شهرها گسترش پیدا کردند و طبقه محروم و فقیر شهرنشین هم بیشتر شد، ساختمان‌های بلند راه‌هایی برای دورکردن این افراد پیدا کردند. نمونه‌های معماری دفاعی هنوز هم در گوشه‌وکنار برخی بناهای قدیمی دیده می‌شود.
از میانه قرن بیستم معماری دفاعی در شهرهای آمریکا به‌صورت رسمی اجرا می‌شد. بر و کف پیاده‌روها یکدست ساخته می‌شدند تا پناهگاهی در آن وجود نداشته باشد و دلیل آن پیشگیری از جرم عنوان می‌شد. نظریه «پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی» (CPTED) پشتیبان این اقدام بود. نورپردازی نقاط تاریک، بازشدن پنجره‌ها به سمت کوچه‌های خلوت و پارکینگ‌ها و جریان دادن ترافیک سواره و پیاده از تمام معابر جزو توصیه‌های این نظریه بود. در عمل، میخکوبی پله‌ها و نرده‌ها برای جلوگیری از بیتوته بی‌خانمان‌ها یا جمع شدن جوان‌هایی که بی‌هدف پرسه می‌زنند هم به آن اضافه شد. این روش‌ها همچنان ادامه دارد و نصب دوربین مداربسته خصوصی و دولتی هم در سال‌های اخیر به آن اضافه شده است.
بیشتر بخوانید: مبلمان شهری: شهر من گم نشده
«نیمکت کامدن» یک نمونه مشهور و جدید از معماری خصمانه در لندن است که به نام یکی از مناطق آن Camden شناخته می‌شود. شورای شهر کامدن سفارش ساخت نوعی مبلمان را داده بود که مانند مبلمان سنتی مورد سوءاستفاده‌های ضداجتماعی قرار نگیرد.
این نیمکت بتنی که در سال ۲۰۱۲ساخته شد، در مقابل همه انواع استفاده به جز نشستن موقت، مقاومت می‌کند. نمی‌شود روی آن خوابید؛ چون سطح صندلی‌ها با هم برابر نیست. نمی‌شود در حفره‌های آن موادمخدر جاسازی کرد؛ چون یک تکه از بتن صاف ساخته شده است. نمی‌شود روی آن گرافیتی نوشت؛ چون ضدرنگ است و به‌راحتی پاک می‌شود. نمی‌شود نیمکت را با زباله آلوده کرد؛ زیرا قابل شست‌وشوست. برای اسکیت‌سواری و پارکور مناسب نیست؛ زیرا در همه جهت شیب دارد. نمی‌شود آن را به سرقت برد؛ زیرا خیلی سنگین است و از جنسی ساخته نشده که قابل فروش باشد. این شیء به‌عنوان مانعی برای ورود و پارک کردن خودروهای شخصی در نزدیکی ساختمان هم کاربرد دارد. حتی شکل ظاهری این نیمکت هم زیبا است و گردشگران ممکن است آن را به‌صورت تزیینات شهری ببینند.
البته اسکیت‌بازها عقب‌نشینی نکردند. در سال ۲۰۱۴ سایت گاردین گزارش داد که برخی از اسکیت‌بازها چالشی برای سرخوردن روی لبه‌های این نیمکت ایجادکرده‌اند و فیلم‌هایی از توانایی خود در این کار در اینترنت منتشر کرده‌اند. نتیجه همان چیزی بود که طراحان انتظار داشتند. انحناهای روی سطح این نیمکت باعث می‌شود که تخته اسکیت فقط برای چند لحظه به آن تکیه کند و امکان مانور نداشته باشد. یک گروه ۴ نفره از پسران اسکیت سوار برای مدتی تلاش کردن اما نیمکت سنگی برای این کار مناسب نبود.
طراحی این نیمکت برنده چند جایزه طراحی شد و یک مجوز امنیتی از وزارت کشور انگلیس دریافت کرد که می‌توان از آن به عنوان مانعی برای نزدیک شدن خودروها به ساختمان‌های مهم استفاده کرد.
نظر شما